Przeczytaj
„Białe plamy” w historii
Polska pod koniec II wojny światowej znalazła się pod rządami komunistów. Nowe władze zlikwidowały opozycję, niezależne instytucje – z wyjątkiem Kościoła katolickiego – oraz wolne media. Totalitarna władza starała się także narzucić Polakom jednolitą wizję historii, zgodną z jej interesami politycznymi. Jako głównych wrogów komuniści wskazywali Niemcy, Stany Zjednoczone i kraje Zachodu. Zależna od Moskwy władza przedstawiała ZSRS jako najbliższego sojusznika i wzór do naśladowania, dlatego zakazywała mówić o sowieckich zbrodniach wojennych. W ten sposób polska pamięć o wojnie w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) pełna była „białych plam”. Do zabronionych tematów należała zbrodnia katyńska oraz masowe zsyłki Polaków w głąb Związku Sowieckiego. Komuniści umniejszali także znaczenie i dokonania Armii Krajowej. Uważali Polskie Państwo Podziemne, podległe emigracyjnemu rządowi niepodległościowemu w Londynie, za wrogą siłę.
Do zakłamanych spraw należała jedna z najbardziej heroicznych walk w dziejach Polski: powstanie warszawskie. Władza podkreślała bohaterstwo mieszkańców Warszawy i oddziałów komunistycznych, ale pomijała rolę Armii Krajowej. Komuniści przedstawiali decyzję o wybuchu powstania jako efekt błędnej polityki rządu londyńskiego. Władze zaliczały także do zakazanych tematów wybitne dokonania Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, w tym udział w walkach po stronie zachodnich aliantów żołnierzy 2 Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa czy też 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Komuniści wyolbrzymiali natomiast rolę lewicowej partyzantki oraz Ludowego Wojska PolskiegoLudowego Wojska Polskiego. Liczne pomniki oraz teksty propagandowe podkreślały braterstwo broni Polaków z Armią Czerwoną.
Zbrodnie nazistów popełnione na Żydach również nie doczekały się w PRL należytego upamiętnienia, choć już w 1946 r. powstał pierwszy pomnik poświęcony powstaniu w getcie warszawskim, a w 1948 nieopodal niego odsłonięto pomnik Bohaterów Getta (zbudowany ze składek organizacji żydowskich). Państwowe Muzeum Auschwitz‑Birkenau w Oświęcimiu, utworzone w 1947 r. na terytorium największej z niemieckich „fabryk śmierci”, eksponowało głównie zbrodnie Niemców dokonane na Polakach, a jako Polaków zdefiniowano obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Władze komunistyczne unikały trudnych tematów w relacjach polsko‑żydowskich w czasach okupacji, takich jak szmalcownictwoszmalcownictwo czy też obojętność części społeczeństwa wobec Holokaustu. Władza komunistyczna dbała natomiast o miejsca pamięci związane ze zbrodniami nazistów na Polakach. W tym celu już w 1947 r. działalność rozpoczęła Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Wkrótce po zakończeniu wojny powstał w Palmirach Cmentarz‑Mauzoleum Martyrologii i Męczeństwa Narodu Polskiego, a w 1965 r. otwarto Muzeum Więzienia Pawiak. W całym kraju na miejscu nazistowskich zbrodni pojawiły się tablice i pomniki, kamienie pamiątkowe i obeliski ku czci ofiar represji.
Wyjaśnij przyczynę tego podobieństwa.
Pamięć odzyskiwana
Dziesięciolecia intensywnej propagandy komunistycznej nie zatarły w pełni polskiej pamięci o zbrodniach sowieckich oraz dokonaniach Armii Krajowej i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wiedza o nich trwała dzięki przekazom rodzinnym oraz środowiskom kombatantów. Również polska emigracja na Zachodzie konsekwentnie zabiegała o godne upamiętnienie polskich bohaterów wojennych oraz komunistycznych zbrodni. Niewygodne dla władzy tematy spontanicznie „wypływały” podczas różnych kryzysów politycznych PRL, zwłaszcza podczas „karnawału Solidarności” w początkach lat 80., kiedy na krótko zapanowała względna wolność słowa. W lipcu 1981 r. powstał Społeczny Komitet Budowy Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Komitet Budowy Pomnika Powstania Warszawskiego. Spore zasługi dla odkłamywania historii miał Jan Paweł II. Podczas pielgrzymki do Polski w 1979 r. papież przypomniał wydarzenia powstania warszawskiego w sposób odbiegający od oficjalnej wersji tamtych wydarzeń:
Nie sposób zrozumieć tego miasta, Warszawy, stolicy Polski, która w roku 1944 zdecydowała się na nierówną walkę z najeźdźcą, na walkę, w której została opuszczona przez sprzymierzone potęgi, na walkę, w której legła pod własnymi gruzami, jeśli się nie pamięta, że pod tymi samymi gruzami legł również Chrystus Zbawiciel ze swoim Krzyżem sprzed kościoła na Krakowskim Przedmieściu.
Źródło: Papieska homilia wygłoszona na pl. Zwycięstwa w 1979 roku, tekst dostępny online: um.warszawa.pl.
Podczas obchodów 40. rocznicy powstania o należytą pamięć o tym wydarzeniu upomniał się także prezydent Stanów Zjednoczonych Ronald Reagan. Ponadto w latach 80. rozpoczął się proces przywracania pamięci o polskich Żydach. W niezależnej prasie rozgorzały dyskusje dotyczące relacji polsko‑żydowskich podczas okupacji. Prawdziwy przełom w likwidacji „białych plam” nastąpił jednak dopiero w 1989 r., kiedy w Polsce rozpoczął się proces demokratyzacji. Wówczas do głosu doszło społeczeństwo obywatelskie: aktywiści, stowarzyszenia, fundacje oraz samorządy. Również władze centralne dążyły do godnego upamiętnienia ofiar okupacji. Polscy bohaterowie wojenni, m.in. gen. Emil Fieldorf „Nil”, gen. Władysław Anders i rotmistrz Witold Pilecki stali się patronami ulic. Godnego upamiętnienia doczekały się także osoby zaangażowane w ratowanie Żydów od Zagłady oraz „sąsiedzkie” zbrodnie Polaków na Żydach, np. mord w Jedwabnem z lipca 1941 r. Książka Jana Tomasza Grossa, polsko‑amerykańskiego historyka o żydowskich korzeniach, na temat wydarzeń w Jedwabnem odbiła się szerokim echem zarówno w Polsce, jak i za granicą. Publikacja Grossa wywołała też burzliwą polemikę wśród polskich historyków, publicystów i dziennikarzy na temat udziału Polaków w Holokauście. W 2001 r. na miejscu zbrodni w Jedwabnem stanął pomnik upamiętniający pomordowanych. Pogromowi w Jedwabnem jest poświęcony fragment ekspozycji stałej w Muzeum Historii Żydów Polskich PolinPolin w Warszawie oraz w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Powstało Muzeum Polaków Ratujących Żydów im. Rodziny Ulmów w Markowej na Podkarpaciu. Trzeba też wymienić pomnik ofiar pogromu w Jedwabnem, który w 2001 r. zastąpił poprzednie upamiętnienie, z napisem błędnie informującym o sprawcach zbrodni (byli nimi polscy sąsiedzi) i liczbie ofiar. Ogromną rolę w upamiętnieniu zbrodni okupantów sowieckich i niemieckich oraz polskich bohaterów wojennych odegrał Instytut Pamięci Narodowej (IPN), który rozpoczął działalność w 2000 r. pod kierownictwem historyka prof. Leona Kieresa. Instytut od tamtej pory ściga i dokumentuje zbrodnie okupantów popełnione w latach 1939–1990 oraz prowadzi działalność edukacyjną i popularyzatorską w kraju i za granicą.
Pamięć w czasach popkultury
W jaki sposób twórcy wystawy starali się oddać realia oraz nastrój schyłku wojny? Wskaż element, który świadczy o tym, że sala muzealna odnosi się do wydarzeń z roku 1945.
Rozwój współczesnych technologii otworzył zupełnie nowe możliwości upamiętnienia wydarzeń wojennych. Liczni Polacy, coraz zamożniejsi i lepiej zmotoryzowani, zaczęli postrzegać turystykę historyczną jako pożyteczną i ciekawą formę spędzania czasu wolnego. Placówki zajmujące się popularyzacją wiedzy historycznej wyszły naprzeciw oczekiwaniom społecznym, prezentując dzieje w atrakcyjnych formach multimedialnych lub eventowych. Kierunek wyznaczyło interaktywne i multimedialne Muzeum Powstania Warszawskiego, otwarte dla publiczności w 2004 r., po wielu latach starań przez ówczesnego prezydenta Warszawy Lecha Kaczyńskiego. Inne multimedialne muzea, które pojawiły się w kolejnych latach, odniosły olbrzymi sukces w dużej mierze dlatego, że umożliwiały nie tylko poznanie historii, ale również wejście w rolę jej uczestników. Muzealnicy, z myślą o odbiorcach kultury masowej, zadbali nie tylko o dobór eksponatów, lecz także stworzyli ekspozycje angażujące zmysły zwiedzających, w tym dotyk, słuch, węch, a nawet smak. Na przykład w Muzeum Powstania Warszawskiego można odebrać telefon i posłuchać relacji świadka historii, a w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin usiąść w tramwaju z czasów okupacji. Muzeum Fabryka Emalia Oskara Schindlera w Krakowie oferuje zaś zwiedzającym możliwość przyjrzenia się codziennej pracy ludzi ocalonych od Zagłady przez tego przedsiębiorcę. Współcześni muzealnicy chętnie wychodzą poza mury swoich placówek, włączają się do działań społeczności lokalnych lub je inspirują, współpracują ze szkołami, stawiając na naukę krytycznego myślenia, kształcą postawy tolerancji i wzajemnego szacunku. Wiele ekspozycji dostępnych jest do zwiedzania przez internet.
Współcześnie w Polsce zapanował też prawdziwy boom na komiksy historyczne. Przykładem tego typu twórczości może być seria komiksów Epizody z Auschwitz oraz komiks Kurier z Warszawy wydawnictwa Ossolineum o Janie Nowaku‑Jeziorańskim. Na emocje odbiorców oddziałuje muzyka: popularne zespoły Lao Che i Voo Voo wydały albumy poświęcone powstaniu warszawskiemu. Na polskim rynku wydawniczym funkcjonuje wiele czasopism o historii, które poruszają trudne tematy z czasów okupacji, w tym dodatki do tygodników „Polityka”, „Newsweek” czy „Uważam Rze”. Ich uzupełnieniem są popularne internetowe blogi oraz audycje youtuberów. „Znakiem firmowym” IPN stały się gry planszowe, w tym planszówki dotyczące obrony Warszawy w 1939 r. lub bitwy o Anglię. Dużą popularnością cieszą się grupy rekonstrukcyjne odtwarzające realia czasów wojny. Współcześnie powstały liczne filmy poświęcone polskim bohaterom II wojny światowej, których osiągnięcia pomijali komuniści.
W 20 krajach wiedzę o wojennych dziejach Polski popularyzuje sieć Instytutów Polskich. Na rzecz upamiętnienia zbrodni okupantów działają liczne organizacje pozarządowe, takie jak Ośrodek Karta oraz wrocławskie Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka‑Jeziorańskiego. W licznych miastach Polski powstały wartościowe artystycznie pomniki. Instytucje państwowe i prywatne oraz pasjonaci historii zyskali mnóstwo nowoczesnych i atrakcyjnych narzędzi do popularyzacji wiedzy o czasach okupacji. Niemniej kultura masowa niesie ze sobą istotne zagrożenia w przypadku upamiętnienia wydarzeń i postaci historycznych. Nie zawsze bowiem bazuje na rzetelnej wiedzy, ale na emocjach i stereotypach.
Oceń zgodność strojów rekonstruktorów z realiami powstania warszawskiego.
O sposobach upamiętnienia zbrodni hitlerowskich i sowieckich opowiada historyk i dziennikarz Sebastian Adamkiewicz:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DNo2icgqT
Nagranie filmowe dotyczące sposobów upamiętnienia zbrodni okupanta niemieckiego i sowieckiego.
Słownik
(z franc. alliance – przymierze) państwa walczące przeciwko państwom Osi podczas II wojny światowej
nieoficjalna i stosowana w celach propagandowych nazwa polskich sił zbrojnych w okresie rządów komunistów (1944–1989)
(hebr. פולין) nazwa Polski w języku jidysz (wymawiana jako pojln) i języku hebrajskim, w którym słowo to można odczytywać jako „tutaj spocznij”. W średniowieczu Żydzi zostali wygnani z krajów Europy Zachodniej. Według legend żydowskich uchodźcy podążający na wschód dotarli do Polski. Nazwę kraju odczytali jako „po‑lin”, wzięli to za dobry znak i masowo osiedlili się na gościnnej ziemi
nazwa pochodząca z gwary złodziejskiej od słowa „szmalec”, czyli łapówka (później także ogólnie – pieniądze). W czasie niemieckiej okupacji ziem polskich szmalcownikami określano osoby szantażujące lub wymuszająca okup na ukrywających się Żydach lub pomagających im Polakach
zbrodnia popełniona przez funkcjonariuszy sowieckiej policji politycznej (NKWD) przez rozstrzelanie wiosną 1940 r. co najmniej 21 768 obywateli Polski (w tym ponad 10 tys. oficerów Wojska Polskiego i Policji Państwowej), na mocy decyzji najwyższych władz ZSRS z 5 marca 1940 r. (tzw. decyzja katyńska). Egzekucji ofiar, uznanych za „wrogów władzy sowieckiej”, NKWD dokonywało przez strzał w tył głowy z broni krótkiej. W 1943 r. rozpoczął się okres fałszowania i zatajania zbrodni katyńskiej, co jest określane przez historyków mianem „kłamstwa katyńskiego”. Przez 50 lat (1940–1990) władze ZSRS zaprzeczały swojej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. 13 kwietnia 1990 r. oficjalnie przyznały, że była to „jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu”
Słowa kluczowe
Auschwitz, eksterminacja, gett, Holokaust, Katyń, okupacja, powstanie warszawskie, Sybir, sybiracy, zbrodnia katyńska, Żydzi, II wojna światowa, Polska pod okupacją, ziemie polskie pod okupacją
Bibliografia
dzieje.pl/aktualnosci/dlugie‑bitwy‑o-godzine‑w-pamiec‑o-powstaniu‑w-perspektywie
Historia w przestrzeni publicznej, red. J. Wojdon, Warszawa 2018.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
R. Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015.