Odpowiedzialność konstytucyjna

Odpowiedzialność konstytucyjna odnosi się do konsekwencji naruszenia prawa przez najwyższych urzędników państwowych. Konstytucje większości państw demokratycznych uwzględniają taką możliwość oraz przewidują procedury stawiania w stan oskarżenia prezydenta, premiera, ministra czy innej osoby zajmującej stanowisko państwowe. Uznanie winy takiego urzędnika wiąże się z sankcją,sankcjasankcją, którą jest usunięcie go z zajmowanego stanowiska, a także – niekiedy – zakaz zajmowania podobnych stanowisk w przyszłości lub utrata części praw obywatelskich. W pewnych sytuacjach odpowiedzialność konstytucyjna może zostać powiązana z odpowiedzialnością karnąodpowiedzialność karnaodpowiedzialnością karną.

Regulacje prawne dotyczące odpowiedzialności konstytucyjnej różnią się w poszczególnych krajach. Te różnice dotyczą osób, które taką odpowiedzialność ponoszą, zakresu możliwych sankcji oraz – przede wszystkim – procedury oskarżania i sądzenia. Poniżej zostanie opisany przypadek Polski oraz Stanów Zjednoczonych.

Polska

Polskie prawo precyzyjnie określa podmioty, które podlegają odpowiedzialności konstytucyjnej.

Organem uprawnionym do sądzenia tych osób jest Trybunał Stanu.Trybunał StanuTrybunał Stanu. Jest on sądem zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji. Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, którym zawsze jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, dwóch jego zastępców oraz 16 członków wybieranych przez Sejm RP – na czas jego kadencji. Członkowie Trybunału Stanu są niezawiśli i chroni ich immunitet.

Zakres odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu zależy od sprawowanej funkcji. Najszerszy jest w przypadku Prezydenta Rzeczypospolitej. Urzędująca głowa państwa nie może być postawiona przed sądem powszechnym, dlatego prezydent odpowiada przed TS za złamanie konstytucji, ustawy lub za popełnienie dowolnego przestępstwa.

W przypadku członków rządu, prezesa NBP, prezesa NIK, członków KRRiTV, kierowników ministerstw i naczelnego dowódcy sił zbrojnych zakres odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu jest węższy – nie obejmuje bowiem wszystkich przestępstw, a jedynie te, które zostały popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem. Każdy z wymienionych podmiotów ponosi także odpowiedzialność przed TS za złamanie konstytucji lub ustaw.

W jeszcze mniejszym zakresie odpowiedzialność przed TS ponoszą posłowie i senatorowie. Zgodnie z polską konstytucją parlamentarzyści nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, w ramach której osiągają korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego. Mają również zakaz nabywania takiego majątku. Mogą zostać postawieni przed Trybunałem Stanu tylko za naruszenie tych reguł.

Uchwałę o postawieniu Prezydenta Rzeczypospolitej przed TS może podjąć Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 ustawowej liczby swoich członków. Oznacza to, że co najmniej 374 posłów i senatorów musiałoby poprzeć taką inicjatywę. W przypadku pozostałych podmiotów – organem, który może zainicjować postępowanie przed Trybunałem Stanu, jest sejm (z wyjątkiem odpowiedzialności konstytucyjnej senatorów – w tym przypadku upoważnionym organem jest senat). Postawienie w stan oskarżenia członka Rady Ministrów wymaga większości kwalifikowanejwiększość kwalifikowanawiększości kwalifikowanej 3/5 ustawowej liczby posłów (czyli co najmniej 276), a w pozostałych przypadkach – większości bezwzględnej (w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Trybunał Stanu po rozpatrzeniu sprawy wydaje wyrok.

W przypadku uznania winy może pozbawić sądzoną osobę zajmowanego stanowiska, a także orzec karę.

Powyższe kary mogą być orzekane na czas od 2 do 10 lat. Ponadto TS może sądzić te same osoby w trybie odpowiedzialności karnej. W postępowaniu przed TS stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego oraz innych ustaw.

Stany Zjednoczone

W określaniu osób podlegających odpowiedzialności konstytucyjnej amerykańska ustawa zasadnicza jest mniej precyzyjna od polskiej. Wymienia w tym kontekście prezydenta, wiceprezydenta oraz „wszystkich wysokich funkcjonariuszy cywilnych Stanów Zjednoczonych”. Ta ostatnia kategoria jest nieostra – podlegała w przeszłości różnym interpretacjom. Z pewnością należą do niej sędziowie federalni, bo w zdecydowanej większości przypadków to właśnie oni byli stawiani w stan oskarżenia. Do tej grupy należą także najważniejsi urzędnicy powoływani przez prezydenta USA – principal officers.

W Stanach Zjednoczonych nie ma jednak Trybunału Stanu ani żadnego analogicznego organu. Odpowiedzialność konstytucyjna realizuje się tam przez procedurę impeachmentuimpeachmentimpeachmentu. Pochodzi ona z tradycji angielskiej i polega na tym, że izba niższa parlamentu stawia państwowego urzędnika w stan oskarżenia, izba wyższa zaś go sądzi.

W przypadku USA impeachment – będący w istocie oskarżeniem – należy do Izby Reprezentantów, o winie urzędnika zaś rozstrzyga Senat. W takim przypadku senatorowie zostają zaprzysiężeni, a posiedzeniu izby przewodniczy Prezes Sądu Najwyższego.

Czyny podlegające procedurze impeachmentu w świetle amerykańskiej konstytucji to „zdrada, przekupstwo lub inne ciężkie zbrodnie i występki”. Jest to również kategoria mniej jednoznaczna niż opisana w polskiej ustawie zasadniczej. W praktyce zaliczane są do niej nadużycia władzy, zachowania urzędnika niezgodne z pełnioną funkcją oraz wykorzystywanie piastowanego urzędu do celów prywatnych.

Po rozpatrzeniu sprawy Senat może osobę oskarżoną przez Izbę Reprezentantów usunąć z zajmowanego stanowiska większością 2/3 głosów. Może także, w tym samym trybie, zastosować inne sankcje, ale tylko w zakresie odpowiedzialności konstytucyjnej.

W historii Stanów Zjednoczonych Izba ReprezentantówIzba ReprezentantówIzba Reprezentantów postawiła w stan oskarżenia 20 osób: trzech prezydentów (byli to Andrew Johnson w 1868 roku, Bill Clinton w 1998 roku oraz Donald Trump w 2019 roku), piętnastu sędziów federalnych, jednego senatora oraz jednego członka gabinetu. Z tej grupy jednak tylko sześciu urzędników – wszyscy byli sędziami – Senat USA uznał za winnych.

Niezależnie od odpowiedzialności konstytucyjnej usunięty urzędnik może zostać – na zasadach ogólnych – pociągnięty do odpowiedzialności karnej przed sądem powszechnym.

Słownik