Prawo karne i prawo wykroczeń

Prawo karne i prawo wykroczeń należą do gałęzi prawa publicznegoprawo publiczneprawa publicznego. Skutkuje to przede wszystkim tym, że:

• ochronie podlega interes zbiorowości, a pośrednio interes jednostki;

• co do zasady wola podmiotów zaangażowanych w stosunek powstający na mocy przepisów prawa karnego i prawa wykroczeń nie ma znaczenia dla egzekwowania odpowiedzialności – obecnie jednak zdarza się możliwość braku reakcji bądź jej złagodzenia w razie porozumienia pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą (przede wszystkim w zakresie naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem);

• między osobą naruszającą przepis a organem reprezentującym interesy zbiorowości, jako przeciwnikiem w postępowaniu, zachodzi stosunek faktycznej podległości; innymi słowy – brak tu równości stron.

Głównym – choć nie jedynym – źródłem prawaźródło prawaźródłem prawa karnego materialnego jest Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Procedurę karną co do istoty reguluje Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego. Natomiast jeśli chodzi o wykroczenia, podstawowym źródłem wiedzy o nich są odpowiednio: Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń oraz Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.

Definicja przestępstwa i wykroczenia

Zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie mają swoje określenie ustawowe.

Analiza elementów przestępstwa i wykroczenia pozwala stwierdzić, że oprócz źródeł prawa, które ustanawiają ich definicje, za podstawową różnicę trzeba przyjąć stopień szkodliwości społecznej – wykroczenia są czynami o niższym stopniu społecznej szkodliwości (czasem o stopniu znikomym) niż przestępstwa.

Jeżeli elementy przestępstwa i wykroczenia są aż tak zbieżne, to powstaje pytanie: dlaczego stanowią one odrębne kategorie czynów zabronionych, których popełnienie skutkuje zastosowaniem różnych reżimów odpowiedzialności?

Ujęcie historyczne definicji

RKMzJGolUBdYj1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki w języku francuskim. Pośrodku strony znajduje się godło z orłem.

Po raz pierwszy podział czynów zabronionych posługujący się pojęciami przestępstw i wykroczeń pojawił się we francuskiej nauce oświeceniowej, a następnie we francuskim kodeksie karnym z 1810 r.

Francuska nauka czasów oświecenia dzieliła przestępstwa na trzy kategorie:

• zbrodnie,

• występki,

• wykroczenia.

Za zbrodnie uznawano czyny skierowanie przeciwko prawom natury, za występki – czyny łamiące umowę społeczną, natomiast za wykroczenia – czyny naruszające przepisy porządkowe, służące utrzymaniu ładu społecznego. Ten teoretyczny podział został wprowadzony do przepisów prawa karnego. Wykroczenia stanowiły zatem najłagodniejszą postać przestępstwa.

W Polsce w okresie rozbiorów na ziemiach poszczególnych zaborów obowiązywały porządki prawne państw okupantów. Wśród nich znajdowało się między innymi prawo niemieckie i prawo austriackie, na mocy których wykroczenia uznawano za czyny zabronione należące do odrębnej kategorii niż przestępstwa. Wykroczenia nie podlegały sądownictwu – były karane na drodze porządkowej bądź przed organem społecznym, czyli kolegium. Sądy rozpatrywały jedynie odwołania od orzeczeń kolegiów lub środków stosowanych przez organy innego rodzaju, np. policję.

Podział czynów zabronionych na przestępstwa i wykroczenia przetrwał w Polsce porozbiorowej przede wszystkim dlatego, że wdrażanie prawa zaborców (niemieckiego i austro‑węgierskiego) było łatwiejsze, bo opierało się na sprawdzonym, wydajnym systemie organów ochrony prawnej. Tak sprawnej, legalnie działającej machiny nie było natomiast w zaborze rosyjskim.

Podział przestępstw i wykroczeń ma w Polsce podłoże historyczne. Następstwem tego stanu rzeczy jest istnienie odrębnych głównych źródeł materialnoprawnych i procesowych, które osobno regulują kwestie przestępstw i odpowiedzialności karnej oraz kwestie wykroczeń (a także odpowiedzialności za jedne i drugie).

W obecnym polskim stanie prawnym przestępstwa i wykroczenia to czyny skutkujące odpowiedzialnością przed sądem, co wynika wprost z Konstytucji RP.

Zasady prawa karnego i prawa wykroczeń

Indywidualizacja odpowiedzialności

Indywidualizacja odpowiedzialności za przestępstwo i wykroczenie oznacza, że za czyn określony w ustawie jako przestępstwo i wykroczenie może odpowiadać jedynie konkretnie wskazana osoba fizycznaosoba fizycznaosoba fizyczna. Wykluczona jest odpowiedzialność zbiorowa.

Jest to zasada swoista dla polskiego systemu prawa, ale możliwe są rozwiązania przeciwne. Na przykład we francuskim kodeksie karnym znajdują się przepisy umożliwiające odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych, która w porównaniu z odpowiedzialnością karną osób fizycznych jest z natury ograniczona. Wynika to choćby ze względu na rodzaj kar, jakie podmiotom zbiorowym mogą być wymierzone, np. zakaz prowadzenia działalności w danej postaci bądź z wykorzystaniem środków stanowiących własność karanej osoby prawnej. Poza tym wobec takiego podmiotu nie da się zastosować kary pozbawienia wolności.

W Polsce nie ma odpowiedzialności karnej innych podmiotów niż osoba fizyczna, ale istnieje ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Wprowadza ona mieszany, swoisty rodzaj odpowiedzialności, zawierającej elementy karne, cywilne, administracyjne i finansowe.

RM6BJhE4iYbA7

Zdjęcie przedstawia trybunę stadionu wypełnioną kibicami. Nad trybuną unosi się dym z rac.

Odpowiedzialność za czyn

Prawo karne i prawo wykroczeń to reżimy odpowiedzialności za konkretny, jednostkowy czyn, a nie za bliżej nieokreśloną działalność czy grupę czynności. Innymi słowy – aby przypisać odpowiedzialność karną bądź odpowiedzialność za wykroczenie, należy zarzucić danej osobie popełnienie czynu, w uproszczeniu ujmowanego jako świadome i celowe zachowanie się człowieka, polegające na działaniu lub zaniechaniu, mające określoną wartość społeczną.

Zasada prawdy materialnej

Zasada prawdy materialnej wprowadza wymóg opierania wszelkich rozstrzygnięć na zgodnych z prawdą ustaleniach faktycznych, czyli udowodnionych. Obowiązek udowodnienia odnosi się jednak tylko do ustaleń niekorzystnych dla oskarżonego, jako że on sam korzysta z domniemania niewinności, a niedające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na jego korzyść.

Subiektywizacja odpowiedzialności

Subiektywizacja odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności za wykroczenie nakazuje przypisanie winy sprawcy. Wina dotyczy konkretnego czynu. Pod pojęciem winy należy rozumieć zarzut, którego treścią jest zachowanie się sprawcy niezgodne z prawem (przepisem prawa karnego lub prawa wykroczeń) w sytuacji, gdy od sprawcy można było wymagać zachowania zgodnego z prawem. W prawie karnym i w prawie wykroczeń nie ma odpowiedzialności obiektywnej, czyli niezależnej od winy (łac. nullum crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy).

Słownik