Maria Prussak „Noc listopadowa”, czyli czwarta część „Dziadów”

Powstanie listopadowe wraca w myśleniu Wyspiańskiego w różnych momentach jako węzeł, który skupia w sobie cały tragizm dziewiętnastego wieku. Staje się kluczem do polskiego losu, momentem, który ukształtował fatalizm przyszłych zdarzeń, a równocześnie zrodził nowoczesną świadomość polityczną. Rówieśnicy Wyspiańskiego wchodzili w życie obciążeni tym dziedzictwem. Poeta chciał swoimi dramatami pomóc im – i sobie – rozpoznać sytuację, w jakiej się znaleźli. Uwolnić od historycznego fatalizmu i pomóc w świadomym dokonywaniu wyborów. […] Przystępując do pracy nad „Nocą listopadową” […] robił wypisy źródłowe [z książek historycznych]. Rekonstruował chronologię ważniejszych faktów – ona miała stać się podstawą planu fabularnego dramatu. Wypisywał konkretne szczegóły i obrazy, sporządzał notki bibliograficzne, niektóre z nich później dokładnie wykorzystywał. Widoczną inspirację stanowiły jednak nie tylko fakty, które utrwalili historycy‑pamiętnikarze, ale też sam nastrój, ton ich książek, emocje, które nimi powodowały. W „Nocy listopadowej” można rozpoznać ten sam pośpiech, gorączkowy rytm, który charakteryzuje pełne pasji dzieło Wodniackiego. Widać u Wyspiańskiego tę samą fascynację porywającym pulsowaniem zdarzeń, które na całe stulecie miały rozstrzygnąć losy narodu polskiego, a także rozpacz wynikającą ze świadomości klęski, którą w znacznej mierze zrodziły błędy popełnione podczas pierwszej powstańczej nocy. I chociaż ta właśnie noc jest tematem dramatu Wyspiańskiego, tym razem pisarz nie zajmuje się roztrząsaniem przyczyn upadku powstania. To nie przebieg walki ukształtował akcję dramatu – w tej sprawie wszystko już się stało. Czytelnicy, podobnie jak dramatopisarz, znali szczegółowy przebieg zdarzeń. Trudno byłoby więc wokół niego budować napięcie dramatyczne.
Napięcie to rodzi się głównie z pokazanej przez Wyspiańskiego żywiołowej, nieopanowanej siły historii, która wszystko wciąga w swój pęd.

noc Źródło: Maria Prussak, „Noc listopadowa”, czyli czwarta część „Dziadów”, dostępny w internecie: https://encyklopediateatru.pl/artykuly/90574/noc-listopadowa-czyli-czwarta-czesc-dziadow-cz-i [dostęp 12.01.2024].

Noc Listopadowa Andrzeja Wajdy

„Noc listopadowa” rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: historycznej (wręcz dokumentalnie pokazany przebieg zdarzeń wybuchu powstania listopadowego) i metaforycznej, reprezentowanej przez świat bogów. Wajda potraktował dosłownie antyczną, dwuplanową konstrukcję dramatu. To, co dzieje się wśród ludzi, jest postanowione przez siły wyższe. Taka interpretacja „Nocy listopadowej” tuż po pierwszej emisji telewizyjnej spowodowała, że widzowie nie znający mitologii nie zrozumieli, o co w tym przedstawieniu chodzi. Tymczasem przedstawienie nie było wykładem historycznym czy mitologicznym, ale wizją poetycką i artystyczną. […].

Największym atutem realizacji Wajdy było sfilmowanie jej w otoczeniu wyobrażanym sobie przez Wyspiańskiego. Łazienki, pomnik Sobieskiego, Belweder, ulice Starego Miasta. Nagle sceny odległe od siebie w stylu i poetyce zaczynają współgrać. Szum jesiennego wiatru, szelest suchych liści przenikają śpiew Pallas Ateny i Nike. Kora i Demeter wyłaniają się z mgły. Orszak pokonanych spiskowców dążących do łodzi Charona przemieszał się z posągami znad łazienkowskiego stawu. Nie wiadomo, czy to posągi, czy zjawy, czy żywi ludzie.

Wierność topografii tekstu literackiego dzięki kamerze telewizyjnej, bo nie filmowej, co widać po miękkiej i płynnej zmianie planów, efektach plastycznych, sprawiła, że przedstawienie znalazło się jednocześnie w przestrzeni realnej i metaforycznej. To znowu pozwala na pokazanie przestrzeni innych: mitologicznej, historycznej i psychologicznej.

Przenikanie się znaczeń i obrazów. Wszechobecna muzyka. Rytm i melodeklamacjamelodeklamacjamelodeklamacja. Złowieszcze chóry. Chwilami wajdowska „Noc listopadowa” jest bardziej operą niż dramatem. Osiągnięcie tych wszystkich efektów na deskach scenicznych jest niemożliwe. Jeżeli niemożliwe, to znaczy, że niemożliwe jest teatralne wystawienie „Nocy listopadowej” tak, jak ona Wyspiańskiemu
„w duszy grała”. Poeta wyprzedził swoje czasy. Dopiero telewizja dałaby mu pełną satysfakcję.

enc Źródło: Noc Listopadowa Andrzeja Wajdy, dostępny w internecie: https://encyklopediateatru.pl/artykuly/25030/noc-listopadowa-andrzeja-wajdy [dostęp 12.01.2024]. Cytat za: Encyklopedia teatru polskiego.