Kontekst społeczno‑historyczny powstania Teatru Narodowego

RGWsLr5Wt8q2Q1

Obraz przedstawia portret mężczyzny. Siedzi przy stoliku i wygląda w stronę okna po prawej. Za oknem są burzowe chmury, z których wyłania się strumień blasku. Mężczyzna trzyma klepsydrę. Ma jasne włosy z lokami po bokach, ciemne oczy i lekko garbaty nos. Ubrany jest w koronkową koszulę oraz niebieski płaszcz z futrzanym kołnierzem.

Rządy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego to czas dramatycznych wydarzeń historycznych i burzliwych politycznych dyskusji. Ostatni władca Rzeczpospolitej Obojga Narodów wstąpił na tron dzięki poparciu Imperium Rosyjskiego. Obwiniany za doporowadzenie do rozbiorów Polski, zasłynął równocześnie jako twórca reform ustrojowych i mecenas sztuki. Podczas ponad trzydziestu lat jego panowania doszło do powołania i stłumienia konfederacji barskiej, obradował Sejm Czteroletni, uchwalono Konstytucję 3 maja, nastąpiła interwencja rosyjska popierająca konfederację targowicką. Insurekcja kościuszkowska była ostatnią próbą ratowania niepodległości, a jej klęska momentem ostatecznego upadku państwa. Jednak lata stanisławowskie to także synonim rozkwitu polskiego oświecenia, czas przewrotu umysłowego i odrodzenia polskiego języka. W tym trudnym okresie powstały również instytucje, dzięki którym kultura polska przetrwała lata niewoli.

Powstanie polskiej sceny narodowej było ściśle powiązane z polityką Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozwój kultury i edukacji stanowił punkt wyjścia dla planu reform zmierzających do odnowy narodu. Rzeczpospolita potrzebowała światłych obywateli i nowych, wykształconych elit. Teatr miał z założenia być czymś więcej niż rozrywką – miał stać się sposobem walki z sarmatyzmemsarmatyzmsarmatyzmem, jako głównym powodem zacofania kraju, słabości gospodarki i rozkładu organizacji państwowej.

W czasach oświecenia w Polsce warstwą dominująca wciąż była szlachta, a nie mieszczaństwo, jak we Francji. Prestiż Rzeczpospolitej upadał i pogłębiało się opóźnienie w stosunku do innych krajów Europy. Polskie oświecenie było spóźnione i stan teatru wyraźnie to odzwierciedlał. Wraz z powstaniem Teatru Narodowego dotarły do nas spolszczone wersje sztuk Moliera, które we Francji mały premierę sto lat wcześniej. Nadrabianie zaległości kulturalnych w czasach stanisławowskich następowało jednak szybko, była to ważna część programu reform społeczno‑gospodarczych.

W 1773 roku na wniosek króla sejm powołał Komisję Edukacji Narodowej, która była pierwszym ministerstwem oświaty w Europie. Hasło: „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne” konkretnie określało cel komisji. Pod jej kierownictwem rozpoczęto reformę polskiego szkolnictwa, pozostającego do tej pory w rękach zakonów, głównie jezuitów i pijarów.  Podstawą nowego programu stały się dokonania założonego przez pijarów w 1740 Collegium Nobilium.

W 1775 powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego zadaniem było ułożenie zbioru ustaw dla szkół narodowych i dla całego stanu akademickiego oraz opracowanie nowego zestawu  podręczników szkolnych. Język polski stał się nowym przedmiotem nauczania, a wzorem polszczyzny były pisma autorów odrodzenia. Po raz pierwszy do nauki w szkołach dopuszczono dziewczęta. Powołano również „szkoły ludowe” dostępne dla niższych stanów. Reforma edukacji i rozwój teatru składały się na mechanizm kulturalnego ożywienia kraju.

Historia Teatru Narodowego

Stanisław August objął tron w 1764 roku. Stworzenie teatru publicznego było jego osobistym projektem, a pomagał mu w tym książę Adam Czartoryski. Podjęto pracę nad zbudowaniem pierwszego w Polsce zawodowego zespołu aktorskiego. Znaleźli się w nim aktorzy francuscy, włoscy i polscy, a także tancerze baletowi. Rok później król ogłosił konkurs literacki, przeznaczając 200 dukatów nagrody dla autora komedii, która mogłaby zostać wystawiona na warszawskiej scenie i uroczyście rozpocząć jej działalność. 

19 XI 1765 roku zagrano komedię Józefa Bielawskiego pt. Natręci, wykorzystującą schemat komedii Moliera Les Fâcheux. Przekładu sztuki oryginalnej dokonał Franciszek Bohomolec. Bielawski posłużył się tym tłumaczeniem, stworzył jednak własne dialogi i typy postaci, charakterystyczne dla polskiej obyczajowości. Otwarcie teatru odbyło się w dzień imienin Izabeli – imię to nosiły trzy damy należące do rodziny królewskiej: Branicka, Lubomirska i Czartoryska. Sztukę wystawiono w Operalni – gmachu wzniesionym jeszcze z polecenia Augusta III, w południowo‑zachodnim narożniku Ogrodu Saskiego.

Wcześniejsza działalność teatrów w Polsce nie miała charakteru publicznego. Istniała scena królewska Władysława IV, teatry szkolne jezuitów i pijarów. Przedstawienia odbywały się w rezydencjach magnatów: u Radziwiłłów w Nieświeżu, u Czartoryskiej w Puławach, u Lubomirskich w Łańcucie. Grywały tam trupy zagraniczne, a polski repertuar był rzadkością, choć niektórzy arystokracji próbowali swoich sił na tym polu.

Na nowej scenie królewskiej nadal brakowało polskiego repertuaru. Biletowane przedstawienia budziły opór publiczności. Teatr nie zdobywał popularności i istniało zagrożenie, że upadnie.

Sytuację zmieniło otwarcie nowego budynku Teatru Narodowego na placu Krasińskich w roku 1778. Teatr przestał być instytucją dworską i stał się sceną prawdziwe publiczną. W zespole było około 20 aktorów, grali głównie Polacy, ale także Francuzi. Przedstawiciele dworu i arystokracji zasiadali w lożach, niższe stany zajmowały galerię i parter.

RXU0NNr9kYAS1

Ilustracja przedstawia budynek w trakcie budowy. Jest jednopiętrowy z rzędami okien, portykiem na froncie oraz spadzistym dachem z mansardami. W kilku miejscach stoją drewniane rusztowania, a na placu przed budynkiem leżą belki. Są tam również trzy postaci.

Teatr jako model kultury – repertuar sceny narodowej

W czasach stanisławowskich teatr traktowany dotąd jako rozrywka dworska i element planu wychowania młodzieży szkolnej, stał się ogólnie dostępny i zyskał siłę oddziaływania społecznego. Mógł więc stać się istotnym elementem polityki. W repertuarze wiodła prym komedia. Zgadzało się to z hasłem klasycystycznej literatury „ucząc, bawić”. Wystawiano głównie przeróbki sztuk Moliera, autorstwa Franciszka Bohomolca.

Dlaczego właśnie komedia była najlepszym narzędziem edukacji narodowej społeczeństwa?

W kolegiach prowadzonych przez pijarów faworyzowano klasyczne tragedie, grywano Corneille’a i Woltera. Stanisław Konarski, którego należy uznać za twórcę modelu kultury oświecenia  przypisywał tragedii znaczenie największe – według niego to właśnie była literatura, która pomaga wychowywać. Konarski był pierwszym z reformatorów, którzy odkryli, że retoryka stanowi nośnik ideologii. Uważał też, że charakterystyczna dla tragedii dyscyplina językowa stanowi narzędzie walki z anarchią i liberum veto. Na scenie narodowej tragedia pojawiła się jednak tylko raz – w 1792 roku wystawiono sztukę Woltera Meropa. Wybór repertuaru sceny narodowej dokonany został przez jezuitów i znawcę komedii Moliera – Bohomolca. Jezuici doskonale rozumieli sposób oddziaływania teatru i jego funkcję pedagogiczną. Zdawali sobie sprawę, że tragedia jest sztuka arystokratyczną i chociaż może być pomocna w kształceniu społecznych elit i przyszłych przywódców, to dotarcie do ogółu społeczeństwa umożliwia łatwiejsza w odbiorze i dostosowana do polskich realiów komedia. Bohomolec szukał wzorów, które łączyły dydaktyzm z zabawą i które można by dopasować do polskiej obyczajowości. Wybrał Moliera. Jedną z pierwszych sztuk, które poddał przeróbce były Pocieszne wykwintnisie. Kierując się stosowaną przez jezuitów zasadą unikania postaci kobiet na scenie, przerobił sztukę na Modnych kawalerów.

Teoretykiem rozwijającego się teatru był książę Adam Czartoryski. Widział jego rolę jako „szkoły świata”. Pisał komedie dydaktyczne, opatrując je obszernymi wstępami, w których wykładał reguły kompozycji utworów dramatycznych. Mistrzem polskiej komedii oświeceniowej stał się  Franciszek Zabłocki, wychowanek pijarów, członek stronnictwa królewskiego i sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Zabłocki wzbogacił repertuar teatralny, przyswoił scenie narodowej gatunek komedii łzawejkomedia łzawakomedii łzawej i dramat mieszczańskidramat mieszczańskidramat mieszczański. Wyśmiewał typowe sarmackie wady: samowolę, pychę, awanturnictwo. Swoim bohaterom nadawał jednak indywidualne rysy. Najsłynniejszą z jego sztuk był Fircyk w zalotach. Premiera odbyła się w 1781 roku.

Pierwszą polską komedię polityczną – Powrót posła – napisał Julian Ursyn Niemcewicz. Wystawiona w 1791, natychmiast stała się przedmiotem publicznej dyskusji. Odnoszono się do niej podczas wystąpień sejmowych, a nawet w oficjalnych komunikatach kancelarii królewskiej. Sztuka powstała w reakcji na sytuację kraju, czerpała z sejmowej retoryki i ukazywała postaci reprezentatywne dla ścierających się obozów politycznych: konserwatystów i reformatorów. Niemcewicz wyraźnie krytykował liberum veto i wolną elekcję, opowiadając się za zwiększeniem praw mieszczan i chłopów. Dramat powstał w ciągu zaledwie kilku dni – autor spieszył się, by zdążyć z publikacją przed listopadowymi wyborami do sejmików.

ROCIZH1H4ET8y1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Jest łysiejący, ma półdługie, siwe włosy po bokach. Ma owalną twarz ze zmarszczkami i cienkimi bokobrodami. Ubrany jest w czarny strój z jasną koszulą pod spodem. Ma splecione ręce. Tło obrazu stanowi ciemny krajobraz z krzyżem w tle.

Polski repertuar teatralny wzbogacił również Stanisław Trembecki, poeta, dramatopisarz, historyk, tłumacz – autor przekładu sztuki Syn Marnotrawny Woltera.

Tragedie, komedie i libretta oper pisał Józef Wybicki, polityk, publicysta, szambelan Stanisława Augusta Poniatowskiego, autor Mazurka Dąbrowskiego. Komedia Jarmark albo szlachcic mieszczaninem Józefa Wybickiego, wystawiona w 1791 roku, była wyrazem jego zaangażowania w walkę o prawa mieszczan.

Najważniejszą postacią teatru publicznego był jego długoletni dyrektor Wojciech Bogusławski. Podczas jego kierownictwa – od 1790 – repertuar podporządkowany był walce o ideały narodowe. W 1972 zagrano napisany prozą dramat mieszczański Bogusławskiego Henryk VI na łowach, który zawierał krytykę konfederacji targowickiej. 

Poza popularnymi komediami politycznym i dramatami mieszczańskimi grano dramaty historyczne. Wystawiono również Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale - pierwszą operę narodową z muzyką Jana Stefaniego i librettem Bogusławskiego. Premiera odbyła się w 1794 roku, trzy tygodnie przed wybuchem powstania kościuszkowskiego. Opera ta jest uznawana za szczytowe osiągnięcie sceny narodowej i wzór polskiej sztuki patriotycznej.

Funkcja dydaktyczna i znaczenie polityczne teatru oświecenia

Teatr publiczny był szkołą oświecenia i szkołą cnót obywatelskich. Miał kształtować obyczaje i wychowywać poprzez dobre wzorce. Miał także walczyć z zacofaniem, uczyć otwartości i myślenia krytycznego – ostrze tej krytyki najczęściej wymierzone było w sarmatyzm i wady ustroju. Teatr propagował reformy polityczne i społeczne, był nośnikiem wszelkich nowych idei. Znaczenie sceny narodowej jako medium ogromnie wzrosło w czasie Sejmu Czteroletniego. Przedstawienia przyciągały coraz szerszą widownię i coraz częściej przekazywały konkretne treści polityczne. Nawet pozornie naiwne komedie Bohomolca, podnosiły kwestie społeczne o znaczeniu politycznym i piętnowały konserwatywne postawy. Silny dydaktyzm sztuk bardzo często łączył się ze schematyzmem. Akcja opierała się na konflikcie odzianych w tradycyjne kontusze sarmatów ze szlachtą postępową – noszącymi się na francuska modłę „frakiewiczami”. Taki model widoczny jest np. w komedii Małżeństwo z kalendarza. Już same nazwiska bohaterów niosły ze sobą krytykę sarmackiego stylu bycia i myślenia.  Przykładowo, występujący w komedii Pan Staruszkiewicz to zacofany tradycjonalista, za wszelką cenę broniący szlacheckich przywilejów. Komedia ta, wystawiona w 1766 roku, dotykała aktualnych wówczas i kontrowersyjnych tematów, jak rola cudzoziemców w odbudowie Polski, lokowanie obcych kapitałów, awans społeczny niższych stanów, sprawa tolerancji religijnej.

Szlachta stojąca w opozycji do programu reform nie miała przychylnego nastawienia do teatru, ponieważ stosunek do teatru był w tamtym czasie stosunkiem do polityki króla. Książę Czartoryski i Bohomolec stawali się wyrazicielami poglądów Stanisława Augusta Poniatowskiego i rzecznikami jego dążeń. Odkąd zarządzanie sceną narodową objął Bogusławski propagowanie ideałów narodowych stało się jej podstawowym zadaniem. Teatr Narodowy miał podejmować tematykę współczesną, kształtować światopogląd społeczeństwa i zgodne z wykładnią królewską rozumienie patriotyzmu. Funkcja dydaktyczna była więc ściśle powiązana z funkcją polityczną.

Słownik