Przeczytaj
Początki konstytucji
Nazwa aktu prawnego – konstytucjakonstytucja – pochodzi od łacińskiego słowa constituere, co oznacza: ustanawiać, urządzać, uporządkować, nadać (czemuś) określoną formę. Wyraźnie więc można zauważyć, że głównym zadaniem twórców konstytucji jest uporządkowanie relacji w obrębie państwa i społeczeństwa, wprowadzenie norm prawnych, które gwarantują wszystkim obywatelom określone prawa, mechanizmy ich dochodzenia.
Konstytucja w znaczeniu formalnym to akt normatywny uchwalony w szczególnym trybie, mający szczególną treść, formę i nazwę, a w znaczeniu materialnym obejmujący normy (także zwyczajowe) dotyczące zasad ustroju państwa, statusu jednostki w państwie (nie muszą być one zebrane w jednym akcie prawnym). Przykładem państwa, w którym normy konstytucyjne zawarte są w różnych aktach prawnych, jest Wielka Brytania. System polityczny tego państwa stanowią akty prawa stanowionego, konwenanse konstytucyjne, precedensy konstytucyjne oraz traktaty prawnicze. Konstytucje regulują podmiot władzy suwerennej, czyli definiują organy władzy państwowej, ustrój społeczno‑gospodarczy w państwie, prawa i wolności jednostki oraz tryb zmiany ustawy zasadniczej.
W Polsce konstytucjami nazywano zebrane w jeden dokument i potwierdzone decyzją sejmu, senatu i króla postanowienia sejmu walnego. Oznacza to, że konstytucje sejmowe były uchwalane przez sejmy ordynaryjne raz na dwa lata. Ich postanowienia, zanim stały się prawem, były potwierdzane przez sejmiki relacyjne. Postanowienia te nie miały jednak charakteru długotrwale obowiązującego, najczęściej regulowały doraźne kwestie podatkowe lub wojskowe. Inne znaczenie miały artykuły henrykowskie. Uchwalony w roku 1573 dokument regulował wzajemne relacje między królem a szlachtą, wybór króla, sprawę następstwa tronu, gwarantował prawa szlacheckie, wreszcie dawał szlachcie możliwość detronizacji króla w sytuacji, kiedy ten naruszył swoje zobowiązania. Ten dokument obowiązywał wszystkich polskich władców elekcyjnych. Można więc uznać go za prekursora ustawy zasadniczej.
Artykuły henrykowskie(l) Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi królowie polscy (…) nie mamy mianować ani obierać, jakiego składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym króla, na państwo sukcesora naszego sadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostawało wszem stanom koronnym; dla czego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi królowie polscy. (…)
(3) A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nic zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu, spraw sejmowi należących w niczym nie naruszając (…).
Źródło: Artykuły henrykowskie, dostępny w internecie: pthlodz.uni.lodz.pl [dostęp 22.09.2020 r.].
Wskaż rozwiązania zawarte w artykułach henrykowskie, które wskazują na ponadczasowość aktu.
Pierwsze konstytucje
Pierwsze konstytucje, których rola w państwie nie budzi żadnych wątpliwości, były uchwalane w okresie oświecenia. Ich powstanie wiązało się z nowymi ideami oraz ruchami społecznymi prowadzącymi do powstawania demokratycznych ustrojów politycznych.
Stany Zjednoczone Ameryki
Pierwszą konstytucją, która została uchwalona, jest Konstytucja Stanów Zjednoczonych. Została napisana przez „ojców założycieli”, a uchwalono ją 17 września 1787 r. przez amerykański kongres, czyli przedstawicieli stanów, które 11 lat wcześniej ogłosiły niepodległość. W Konstytucji Stanów Zjednoczonych zapisano trójpodział władzy.
Twórcy konstytucji wprowadzili zasadę separacji władzy, co oznacza, że poszczególne władze nie dysponują uprawnieniami z zakresu innych rodzajów władzy, a także wobec nich (np. brak inicjatywy ustawodawczej przez władzę wykonawczą, brak możliwości pociągnięcia władzy wykonawczej do odpowiedzialności politycznej przez parlament).
Do konstytucji „ojcowie założyciele” dołączyli DeklaracjęDeklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych. Ten dokument gwarantował „białym, wolnym mieszkańcom” dawnych kolonii brytyjskich podstawowe prawa obywatelskie, możliwość powoływania swoich przedstawicieli, wprowadzał zasadę odpowiedzialności władz przed wyborcami, gwarantował również prawo własności i tworzył ramy prawne do budowy społeczeństwa obywatelskiego.
Wielka Brytania w okresie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych była już monarchią parlamentarną, ale nie miała spisanej konstytucji. Amerykanie w pewnym stopniu nawiązali do brytyjskich doświadczeń, równocześnie jednak, odwołując się do oświeceniowej idei umowy społecznejumowy społecznej zaproponowanej przez Jana Jakuba Rousseau, wprowadzili system republikański, a na czele państwa postawili wybieranego w wyborach powszechnych, pozostającego poza polityczną kontrolą parlamentarną, prezydenta. Uchwalając konstytucję, ograniczyli prerogatywy władz federalnych, przekazując znaczącą część uprawnień władzom stanowym, reprezentującym dawne kolonie. Konstytucja dała im poczucie podmiotowości i wpływu na sytuację w państwie i kontrolę nad decyzjami podejmowanymi przez rządzących.
Deklaracja niepodległości Stanów ZjednoczonychUważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolność i dążenia do szczęścia.
Że celem zabezpieczenia tych praw wyłonione zostały wśród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych.
Że jeżeli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiałaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające dla ich szczęścia i bezpieczeństwa. Roztropność, rzecz jasna, będzie dyktowała, że rządu trwałego nie należy zmieniać dla przyczyn błahych i przemijających; doświadczenie zaś wykazało też, że ludzie wolą raczej ścierpieć wszelkie zło, które jest do zniesienia, aniżeli prostować swoje ścieżki przez unicestwienie form, do których są przyzwyczajeni. Kiedy jednak długi szereg nadużyć i uzurpacji, zmierzających stale w tym samym kierunku, zdradza zamiar wprowadzenia władzy absolutnej i despotycznej, wówczas ich słusznym i ludzkim prawem, ich obowiązkiem staje się odrzucenie takiego rządu oraz stworzenie nowej straży dla swego przyszłego bezpieczeństwa.
Źródło: Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych, dostępny w internecie: pl.wikisource.org [dostęp 22.09.2020 r.].
Zastanów się, jakie ważne postanowienia, inicjujące system republikański, zostały wprowadzone w Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
W okresie oświecenia również w Europie powstawały ustawy zasadnicze. W maju 1791 r. została uchwalona Konstytucja 3 maja, dokument, który nadał nowe znaczenie pojęciu konstytucja. Stał się on ustawą zasadniczą Rzeczypospolitej, a nie jak dotąd ustawą uchwalaną na zakończenie każdego sejmu walnego. W konstytucji doszło do określenia minimalnego czasu jej obowiązywania, który ustalono na 25 lat. Konstytucja 3 maja wprowadziła do polskiego systemu politycznego pewne elementy filozofii oświeceniowej, choćby trójpodział władzy. System demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej był specyficzną formą rządzenia państwa w okresie nowożytnym, konstytucja tak naprawdę wzmacniała pozycję króla, a ograniczała prawa szlachty, czyli grupy, która decydowała o systemie politycznym. Dlatego rozwiązania konstytucji nie wprowadzały ważnych dla filozofów oświeceniowych wartości, jakimi była równość wobec prawa i zniesienie przywilejów stanowych. Pamiętając jednak o słabej pozycji polskich mieszczan i realnym podziale wśród szlachty, której znacząca część nie chciała wprowadzać ograniczeń politycznych, konstytucja uchwalona w 1791 r. była z całą pewnością drogą we właściwym kierunku. Niestety, nie obowiązywała ona zbyt długo, ponieważ doszło do rozbiorów Rzeczypospolitej. Na mocy konstytucji Rzeczpospolita pozostała monarchią konstytucyjną i zostały wprowadzone pierwsze prawa polityczne dla niewielkiej reprezentacji polskiego mieszczaństwa.
Ustawa Rządowa z dnia 3-go maja 1791 rokuGodność stanu szlacheckiego w Polsce za równą wszelkim stopniom szlachectwa gdziekolwiek używanym przyznajemy. Wszystką szlachtę równymi być między sobą uznajemy, nie tylko co do starania się o urzędy i sprawowanie posług ojczyźnie, honor, sławę, pożytek przynoszących, ale oraz co do równego używania przywilejów i prerogatyw, stanowi szlacheckiemu służących, nade wszystko zaś prawa bezpieczeństwa osobistego, wolności osobistej i własności gruntowej i ruchomej, tak jak od wieków każdemu służyły, świątobliwie, nienaruszenie zachowane mieć chcemy i zachowujemy, zaręczając najuroczyściej, iż przeciwko własności czyjejkolwiek żadnej odmiany lub ekscepcji w prawie nie dopuścimy, owszem, najwyższa władza krajowa i rząd przez nią ustanowiony żadnych pretensyj pod pretekstem iurium regalium i jakimkolwiek innym pozorem do własności obywatelskich bądź w części, bądź w całości rościć sobie nie będzie.
Źródło: Ustawa Rządowa z dnia 3-go maja 1791 roku, dostępny w internecie: libr.sejm.gov.pl [dostęp 22.09.2020 r.].
Francja
Z punktu widzenia rewolucyjnej Francji, w której w analogicznym okresie walczyła o swoje prawa burżuazjaburżuazja, reformy przeprowadzone w Polsce, uprzywilejowujące jedną grupę społeczną, były niewystarczające. Pierwsza konstytucja we Francji została uchwalona 3 września 1791 r. Francja była wówczas w okresie rewolucji skierowanej przeciwko absolutystycznej władzy króla, a wywołanej przez przedstawicieli burżuazji. Bogatych, wykształconych przedstawicieli wolnych zawodów, sięgających po współdecydowanie o polityce państwa, w którym płacili podatki. Konstytucja uchwalona 3 września 1791 r. była więc rozwiązaniem kompromisowym między zwolennikami monarchii a przedstawicielami stanu trzeciego, przesiąkniętymi oświeceniowymi ideami umowy społecznej.
Co to jest stan trzeci?
Czym jest stan trzeci? – Wszystkim.
Czym był on dotąd w życiu politycznym? – Niczym.
Czego żąda? – Być czymś.
(…) na stanie trzecim opierają się sprawy publiczne w 19/20 części (…) stan trzeci jest obciążony tym wszystkim, co w rzeczywistości jest ciężarem – i wszelkimi służebnościami, od których uchyla się stan uprzywilejowany. Dobrze płatne i zaszczytne stanowiska są obsadzane wyłącznie przez członków stanu uprzywilejowanego (…) Któż ośmieliłby się powiedzieć, że stan trzeci nie posiada wszystkiego co potrzebne jest do tego, by tworzyć naród? Jest on mocarzem, którego jedno ramię jest jeszcze skrępowane. Gdyby zniesiono stan szlachecki, naród nic by na tym nie strącił, przeciwnie tylko by zyskał. A zatem, czym jest stan trzeci? – wszystkim, ale wszystkim krępowany i uciskany.Źródło: Emmanuel-Joseph Sieyès, Co to jest stan trzeci?, [w:] Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Wiek XVI–XVII w źródłach, tłum. Mikołaj Jarosz, Warszawa 1997, s. 484.
Jeden z głównych rewolucjonistów, Maksymilian Robespierre, miał powiedzieć, że jeśli władza wykonawcza zostanie ograniczona kompetencjami parlamentu, to jej forma ma znaczenie drugorzędne. Oznaczało to zgodę rewolucjonistów na wprowadzenie zasad monarchii konstytucyjnej i pozostawienie władzy wykonawczej w rękach Ludwika XVI. W konstytucji francuskiej zostały zawarte idee oświeceniowe, ustanowiono trójpodział władzy, przekazano władzę ustawodawczą w ręce parlamentu, jej częścią stała się Deklaracja praw człowieka i obywatela, wprowadzająca równość wobec prawa i znosząca przywileje stanowe.
Zgodnie z sugestią Robespierre’a, KonstytuantaKonstytuanta dokonała samorozwiązania po uchwaleniu konstytucji, a posłowie mieli zakaz reelekcji w kolejnych wyborach parlamentarnych. Konstytucja monarchii francuskiej przetrwała tylko dwa lata. Było to spowodowane nadużywaniem przez króla przyznanego mu prawa weta oraz jego zdradą na rzecz pierwszej koalicji, z którą walczyła rewolucyjna Francja. Ludwik XVI zaakceptował konstytucję, ponieważ został do tego zmuszony, ale nie chciał ograniczenia swoich uprawnień. Króla doprowadziło to na gilotynę, a Francja stała się republiką. Kolejne konstytucje francuskie, uchwalona w roku 1793 jakobińska (nie weszła w życie) czy konstytucja dyrektorialna z 1795 r., opierały się również na ideach oświeceniowych. Jakobini uchwalili bardzo radykalne reformy w swojej ustawie zasadniczej, wprowadzając m.in. powszechne prawo wyborcze, ale stan wojny nie sprzyjał wprowadzeniu tych ustaleń w praktyce. Po upadku jakobinów i przejęciu władzy przez Dyrektoriat uchwalono konstytucję umacniającą pozycję średniej i bogatej burżuazji, i w jej ręce oddając władzę w Republice Francuskiej. Przetrwała ona do 1799 r., do zamachu stanu Napoleona Bonapartego, który, po przejęciu władzy we Francji, ograniczył uprawnienia parlamentu, a sobie, najpierw jako konsulowi, potem cesarzowi, przyznał rzeczywistą władzę polityczną. Wszystkie konstytucje francuskie pozostawiły jednak zasadę równości wobec prawa, ochronę prawa własności – żadna nie przywróciła przywilejów stanowych.
Porównaj zmiany polityczno‑społeczne wprowadzone przez konstytucje w Rzeczypospolitej i Francji.
Słownik
(z fr. bourgeoisie – mieszczaństwo); pierwotnie synonim mieszczaństwa, następnie ogółu przedsiębiorców i osób zamożnych; od końca XV w. jest to określenie górnych, zamożnych warstw mieszczaństwa, odróżniających się od szlachty, a także ludu żyjącego z pracy swoich rąk
publiczna wypowiedź w jakiejś sprawie; pisemne oświadczenie składane gdzieś lub publikowane mające charakter prawny
organ powołany specjalnie przez suwerena, złożony z wybranych przez niego reprezentantów, któremu powierzone zostaje opracowanie i uchwalenie konstytucji
(z łac. constituo – urządzać, ustanawiać, regulować); akt prawny, określany także jako ustawa zasadnicza, która zazwyczaj ma najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie; na straży konstytucji stoi głowa państwa, często nad jej przestrzeganiem czuwa specjalny trybunał
termin filozoficzny łączący w sobie wiele różnych teorii, których tematem są umowy dorozumiane, przy pomocy których ludzie tworzą narody i utrzymują porządek społeczny