Sprawa polska w optyce mocarstw europejskich

W trakcie obrad kongresukongres wiedeńskikongresu zarówno car Aleksander I, jak i książę Adam Czartoryski wiedzieli, że trzeba będzie stoczyć dyplomatyczną batalię z niedawnymi sprzymierzeńcami. Jednak nie spodziewali się tak skoordynowanego oporu i dyplomatycznej kontrakcji. Aleksander I uważał Księstwo Warszawskie za swoją zdobycz i liczył na godziwe odszkodowanie za wkład włożony w zwycięstwo nad Napoleonem. O organizacji ziem polskich chciał zadecydować samodzielnie. Jeśli dopuszczał myśl o jakiś zmianach, to jedynie drobnych (Poznańskie i okręg chełmiński bez Torunia – dla Prus, PodgórzePodgórzePodgórze i Wieliczkę dla Austrii). Jestem w Polsce, zobaczymy, kto potrafi mnie stamtąd usunąć – miał powtarzać podczas obrad.

Sprawy potoczyły się jednak inaczej. Zapowiedź stanowiły propozycje, których radykalny charakter miał przekonać Aleksandra do ustępstw. Wśród nich pojawiło się uznanie podziału Polski dokonanego w 1795 roku za aktualny (zwolennikiem tego rozwiązania był francuski dyplomata Charles Maurice Talleyrand) albo … całkowite odbudowanie Rzeczpospolitej w granicach z 1772 roku (za tym opowiadał się brytyjski minister Robert Stewart Castlereagh). Największym orędownikiem brytyjskich propozycji był kanclerz Klemens von Metternich, któremu zależało na tym, aby car zrezygnował z planów zdobycia korony polskiej. W tym samym czasie Austria i Francja broniły Saksonii przez zakusami Prus, obawiając się wzrostu ich znaczenia. Wielka Brytania natomiast chciała postawić tamę hegemonii rosyjskiej na kontynencie. Prusy domagały się coraz większych koncesji terytorialnych w zamian za wspieranie ambicji Aleksandra I. Rosja popadała więc w trakcie obrad w coraz większą izolację.

Jak trudno wygrać pokój

W Wiedniu zaczęto mówić o nowej wojnie. Po ten argument sięgały zwłaszcza Wielka Brytania i Austria. Oba państwa posunęły się nawet – w styczniu 1815 roku - do zawarcia tajnego sojuszu z Francją, skierowanego przeciw Rosji i Prusom. Konfrontacyjne nastroje były widoczne również w Warszawie. Brat cara, wielki książę Konstanty, demonstracyjnie przygotowywał wojsko polskie do działań u boku Aleksandra, a gotowość służby wojskowej zgłosił carowi nawet sam Tadeusz Kościuszko.

Do rozładowania prowojennych nastrojów w największym stopniu przyczyniła się powtórzona przez Aleksandra obietnica nadania konstytucji zajętym przez siebie terenom. Car zażądał też, by Prusy i Austria na swych ziemiach, należących niegdyś do Polski, zagwarantowały utworzenie polskich instytucji narodowych i pozwoliły na udział Polaków w administracji lokalnej. Powtórzył propozycję wyodrębnienia Krakowa i Torunia oraz swobody handlu na Wiśle. Co ważne, car nie rozwijał zbytnio rzuconej wcześniej kwestii przyłączenia ziem litewsko‑ruskich do powstającego KrólestwaKrólestwo KongresoweKrólestwa, co budziło lęk przed wykorzystaniem Polaków w razie wybuchu wojny. W kongresowym Wiedniu zdawano sobie zresztą sprawę, że tak naprawdę żadne z państw nie jest na nią gotowe, a Aleksander na większe ustępstwa już nie pójdzie.

Gdy w lutym osiągnięto kompromis w sprawie Saksonii (Prusy otrzymały 3/5 jej terytorium), droga do rozwiązania sprawy polskiej stanęła otworem. Skłóconych dyplomatów i głowy państw pogodził ostatecznie powrót Napoleona z Elby w marcu 1815 roku. Los Księstwa Warszawskiego rozstrzygnięto w maju na drodze dwustronnych porozumień Rosji z Austrią oraz Prusami, jeszcze zanim doszło do ostatecznej klęski cesarza Francuzów pod Waterloo. Ustalenia te włączono później do Aktu Końcowego Kongresu Wiedeńskiego

Czwarty rozbiór Polski

Kompromis – który udało się ostatecznie uzyskać drogą zaciekłych negocjacji - oznaczał w praktyce kolejny rozbiór Polski. Rosja zrezygnowała z wyłącznego posiadania ziem byłego Księstwa Warszawskiego, zachowała jednak większą jego część (128,5 ze 155,5 tys. km kw). Rosjanie sprawowali odtąd rządy w okrojonym Królestwie Polskim, utworzonym w jego miejsce, a Aleksander przybrał tytuł króla Polski. Okręg białostocki pozostał przy Rosji. Zachodnia część dawnego Księstwa powróciła do Prus jako Wielkie Księstwo Poznańskie ze stolicą w Poznaniu. Tytuł wielkiego księcia poznańskiego przysługiwał królowi pruskiemu. Godność namiestnika powierzono księciu Antoniemu Radziwiłłowi. Ziemia chełmińska, michałowska oraz Toruń włączone zostały bezpośrednio do państwa Hohenzollernów. Austrii oddano Podgórze i Wieliczkę oraz ziemie polskie utracone w 1809 r. (okręg tarnopolski). Kraków wraz z przylegającymi ziemiami stał się wolnym miastemWolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręgwolnym miastem pod „opieką” Rosji, Austrii i Prus.

Książę Czartoryski i rozczarowani patrioci

R13uWaFxYe4sS1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę w kręconymi włosami i długimi bokobrodami, jest ubrany w obcisłe spodnie i elegancki zapinany żakiet z długim tyłem. Jedną ręką podpiera się pod bokiem, drugą opiera o stolik na którym leży książka, kartka i pióro w kałamarzu.. Obok stolika stoi krzesło, na którym leży szabla i pasek do przyczepienia do bioder.

Po przegranej Napoleona w bitwie pod Lipskiem w 1813 roku książę Adam Jerzy Czartoryski z początkiem 1814 roku pospieszył do Francji, gdzie znajdował się Aleksander. W kwaterze koalicji w Chaumont nakreślił przed carem plan stopniowego połączenia ośmiu guberni litewsko‑ruskich z Księstwem Warszawskim, któremu proponował dać odrębny rząd i konstytucję. Stawał się tym samym głównym, choć nieformalnym ekspertem Aleksandra do spraw polskich na rozpoczynającym się jesienią kongresie wiedeńskim. Kiedy mocą decyzji kongresu powstało mniejsze od Księstwa Królestwo Polskie pod berłem cara, liczący na znacznie większe koncesje patrioci obrzucili księcia Czartoryskiego oskarżeniami, iż do Wiednia zjechał „w bagażach cara” i wysługiwał się tam interesom rosyjskim. W rzeczywistości to książę Adam wpłynął na osłabienie w otoczeniu cara znaczenia polityków wrogich polskim sprawom. To jemu Polska pokongresowa zawdzięczała także własną konstytucję. Był autorem jej zasad, podpisanych przez Aleksandra jeszcze w maju 1815 roku (Zasady do konstytucji Królestwa Polskiego). Również dzięki jego naciskom pozostałe ziemie dawnej Rzeczypospolitej uzyskały gwarancję „praw rozwoju narodowości polskiej”.

Słownik

Słowa kluczowe

Kongres wiedeński, Księstwo Warszawskie, ziemie polskie w XIX w., Aleksander I, Wielkie Księstwo Poznańskie, Polska pokongresowa, Królestwo Kongresowe, Rzeczpospolita Krakowska, Europa i świat po kongresie wiedeńskim

Bibliografia

Skowronek J., Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego. T. III, Warszawa 1987.

Chomicki G., Śliwa L., Wiek XIX. Teksty źródłowe. Kraków 2001.

Zdrada J., Historia Polski 1795‑1918, Warszawa 2005.

Fras Z., Galicja, Wrocław 1999.

Wybitni Polacy XIX wieku. Leksykon biograficzny. Red. T. Gąsowski, Kraków 1998.

encyklopedia.pwn.pl