Charakterystyka epoki

R1RJQfcQnCG9q1

Ilustracja przedstawia ścieżkę, na której stoją dwaj chłopcy i mężczyzna. Dzieci mają bose, brudne stopy. Ubrane są w spodnie z podwiniętymi nogawkami i kurtki. Mają owalne twarze, szeroko otwarte oczy, małe nosy i dość duże usta. Mają krótkie, potargane włosy. Mężczyzna ma zarzucony na ramiona płaszcz. Lewą ręką przytrzymuje jego poły. Prawą unosi na wysokość ust. Pochyla głowę. Ma krótkie włosy. Po obu stronach ścieżki rośnie trawa. Po lewej stronie unosi się mur. Za murem rosną drzewa. W tle stoi dwukondygnacyjny budynek z balkonem na piętrze. Balkon ma drewnianą balustradę.

Młoda Polska jest epoką szczególną z kilku względów. Jednym z nich jest fakt, że w zasadzie należałoby mówić o jej współistnieniu z pozytywizmem albo przynajmniej z najwybitniejszymi pisarzami i artystami poprzedniego okresu, którzy tworzą – często swoje najwybitniejsze dzieła – aż do końca trwania kolejnej epoki (Młodej Polski). Za moment przełomowy uznaje się rok 1890 albo 1892 – datę publikacji manifestu młodopolskiej wrażliwości, jakim była seria II Poezji Kazimierza Przerwy‑Tetmajera. Datę końcową w pewnej mierze wyznaczyła polityka: uznaje się za nią rok 1914 (początek I wojny światowej) albo 1918 (koniec wojny, powstanie niepodległego państwa polskiego).

Te dwadzieścia kilka lat to okres względnego spokoju, czas upowszechniania się wynalazków (kino, telegraf, telefon, gramofon, pod koniec epoki zostaje nadana pierwsza publiczna audycja radiowa), rozwoju ruchu robotniczego i emancypacyjnego, umacniania się silnej już w poprzednim okresie pozycji prasy. To także czas artystycznych kawiarni, salonów i kabaretów. Schyłek wieku (fr. fin de siècle) sprzyja postawom pesymistycznym i wręcz katastroficznym. Kryzys pozytywistycznego optymizmu można obserwować już w latach 80., kiedy to dochodzi przeświadczenie o coraz mniejszej roli jednostki w społeczeństwie, o nadchodzącej epoce społeczności termitów, gdzie obowiązywać będzie uniformizmuniformizmuniformizm, a w masie ludzkiej całkowicie zagubi się ludzki, twórczy indywidualizm. Niepokój budzi bezosobowy „tłum”, miasto‑moloch przemysłowy, militaryzacja, możliwość zagubienia się w sprawach materialnych przy całkowitym zaniedbaniu wartości duchowych (symbolem takiej postawy jest osławiony mieszczański „filister”). Dlatego właśnie artyści Młodej Polski taką wagę przywiązują do kwestii duszy i problematyki metafizycznej („tajemnicy bytu”) oraz szczególnego posłannictwa artysty – jednostki wybitnej, niepoddającej się tłumowi. Za tym idzie kult sztuki, mającej wkraczać także w życie codzienne (tzw. sztuka użytkowa).

W Polsce z nazwą Młoda Polska konkurują jeszcze dwie: pierwsza z nich to modernizm (nowoczesność) – określenie wskazuje na dążenie twórców epoki do wytyczania nowych dróg w sztuce, oderwania od tradycji; wybitny badacz literatury Kazimierz Wyka proponował objęcie tą nazwą jedynie pierwszego dziesięciolecia 1890–1900; wobec znacznego poszerzenia się znaczenia terminu (używanego w opozycji do postmodernizmu), nie używa się go już na oznaczenie czasu przełomu XIX i XX w. Druga propozycja uwydatnia przeciwstawną cechę epoki: neoromantyzm podkreśla związek z filozoficzną i artystyczną tradycją romantyzmu, zwłaszcza z twórczością narodowych wieszczów (ze Słowackim na czele oraz właśnie odkrywanym Norwidem). Ona także się nie przyjęła. W tamtej epoce próbowano określać ów czas w kulturze nazwą jednego z kierunków artystycznych – dotyczyło to zwłaszcza dekadentyzmu i symbolizmusymbolizmsymbolizmu.

Filozofia

„Młodzi” poszukiwali całkiem innych patronów filozoficznych niż tych, którzy stanowili inspirację dla „starych”, tj. pozytywistów. Nie odpowiadał im racjonalizm, utylitaryzm, agnostycyzm. Chcieli docierać do tajemnic, które poprzednicy uznali za niewarte zainteresowania, bo niemożliwe do objęcia rozumem. Interesowało ich właśnie to, co „poza” światem, a nie złudne i przemijalne „tu i teraz”. Tym dążeniom i tendencjom, konstytutywnym dla symbolizmu jako jednego z najważniejszych ówczesnych nurtów literackich i artystycznych, świetnie odpowiadali zwłaszcza dwaj myśliciele – jeden niemal o stulecie starszy od pokolenia Młodej Polski, drugi – współczesny, choć też datą urodzenia odpowiadający raczej pozytywistom:

RWU74dj0Zycap1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, z wyraźnymi zmarszczkami na czole i twarzy. Mężczyzna ma szeroki nos, duże oczy i wysokie czoło. Ma zakola. Jego włosy są krótkie, sterczące. Mężczyzna ma bokobrody. Ubrany jest w surdut, kamizelkę i koszulę ze stójką, pod szyją ma zawiązaną apaszkę. Prawą rękę trzyma na wysokości piersi.

Artur Schopenhauer (1788–1860) – uważany za prekursora, ważnej dla Młodej Polski, tzw. filozofii życia, był twórcą koncepcji, wedle której istotą rzeczywistości jest wola życia. Jego podstawowe dzieło to Świat jako wola i wyobrażenie (1819). Na początku wieku w Polsce przetłumaczono natomiast dwie jego inne książki: O wolności ludzkiej woli i O podstawie moralności. Głosił w nich pesymistyczny pogląd o niemożliwym do uniknięcia cierpieniu, spowodowanym potężnym i bezrozumnym działaniem woli, oraz o świecie złym z natury, niepodatnym na żadne „ulepszenia”. Jedynym sposobem obrony przed cierpieniem i złem jest wyzbycie się woli życia (nirwana – według filozofii staroindyjskiej stan zawieszenia wszelkiej aktywności, trwanie w półśmierci, w buddyzmie to także wyzwolenie z pragnień i cierpień – osiągnięcie niezmiennego spokoju i prawdy absolutnej) i pogrążenie w kontemplacji dzieł sztuki, a także kierowanie się współczuciem.

R1JnD9XUX7Iuh1

Zdjęcie przedstawia portret młodego mężczyzny. Jego twarz jest pociągła. Mężczyzna ma ciemne, proste, zaczesane ku górze włosy. Ma gęste brwi i głęboko osadzone oczy. Mężczyzna ma gęste, dość długie wąsy. Ubrany jest w surdut, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną wąską wstążkę.

Fryderyk Nietzsche (1844–1900) – jego myśl kształtowała się m.in. pod wpływem Schopenhauera, a wyrażona została nie w traktatach filozoficznych, ale w formie literackiej, głównie w przypowieściach i aforyzmach. Tragizm jego odmiany „filozofii życia” polega na dostrzeżeniu przeciwstawnych pierwiastków i dążeń w człowieku i tworzonej przez niego kulturze: z jednej strony człowiek jest wolnym twórcą, z drugiej jednak zdeterminowany jest przez biologię, pozostając w gruncie rzeczy istotą irracjonalną. Sztuka także dzieli się na dwa kontrastujące ze sobą nurty: dionizyjski – spontaniczny, irracjonalny, bliski naturze i zmysłom, „cielesny” – i apolliński – umiarkowany, racjonalny, kontemplacyjny, ceniący harmonię. Na podatny grunt na przełomie wieków padły efektownie sformułowane hasła Nietzschego: „przewartościowania wszelkich wartości”, postawienie wybitnej jednostki „poza dobrem i złem”, ideał nadczłowieka dysponującego „wolą mocy”, wreszcie krytyka chrześcijaństwa i idea „śmierci Boga”. Stały się one symbolami buntu i niezgody na mieszczańską moralność i przeciętność („filisterstwo”). Do najgłośniejszych pism Nietzschego należą: Narodziny tragedii…, Tako rzecze Zaratustra (1883–1885, wyd. pol. 1905), Poza dobrem i złem, Zmierzch bogów.

R1AaPde0jQW2n1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, nos duży, brwi krzaczaste, oczy głęboko osadzone. Mężczyzna ma krótkie wąsy. Ubrany jest w garnitur, koszulę ze stójką i krawat. Na głowie ma melonik.

Henri Bergson (1859–1941) – francuski filozof, profesor Collège de France, twórca koncepcji intuicjonizmu, w myśl której jedynym wartościowym narzędziem poznania jest intuicja (rozumiana jako bezpośrednie, ale nie zmysłowe, doświadczanie konkretnej i niepowtarzalnej natury przedmiotu). Krytykował poznanie intelektualne. Głosił pogląd o przenikającym wszystko „pędzie życiowym” (fr. élan vital), który powoduje nieustanną twórczą ewolucję. Bardzo istotna, także dla literatury, jest Bergsonowska koncepcja istnienia subiektywnego czasu ludzkich przeżyć. Za najszlachetniejszy przejaw życia duchowego uważał Bergson mistykę. W 1927 r. został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Jego podstawowe dzieła to Wstęp do metafizyki i Ewolucja twórcza (1907, wyd. pol. 1912).

Słownik