Pisząc swoje pierwsze balladyballada romantycznaballady, umieszczone później w zbiorze Ballady i romanse (1822), musiał Mickiewicz twórczo skonfrontować się z popularnym ówcześnie gatunkiem śpiewów „romansowych“, nazywanych powszechnie „dumami”.
Czesław ZgorzelskiO pierwszych balladach Mickiewicza
RGy8GyINnf8p31
Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Ma poważny wyraz twarzy. Mężczyzna ma bujne włosy, zaczesane wysoko. Ubrany jest w dwurzędowy surdut.
Fotografia Adama Mickiewicza wykonana w Wilnie przez Jana Mieczkowskiego
Źródło: domena publiczna.
W ówczesnej hierarchii gatunków literackich dumy nie posiadają pozycji wysokiej. Obciążone „gminnym” — rzekomo — pochodzeniem, przeznaczone do użytku szerszego koła odbiorców i reprezentujące poezję, obliczoną raczej na śpiew i nastrojowe walory wiersza, a nie na jego deklamacyjno‑retoryczne właściwości — zajmują w klasycystycznej geografii poetyckiej tereny dość dalekie od głównej domeny panujących wówczas gatunków. Duma staje się reprezentantką poezji „lżejszego” stylu i niższej rangi w zestawieniu z wysokim tonem ody, epopei lub tragedii. Ale jednocześnie niektóre jej odmiany, te zwłaszcza, które szły w kierunku historyczno‑bohaterskich rapsodów, urabiały dumie w areopagu klasyków warszawskich opinię gatunku tolerowanego, a nierzadko nawet zalecanego ze względu na patriotyczne akcenty.
1 Źródło: Czesław Zgorzelski, O pierwszych balladach Mickiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1948, nr 38, s. 72–73.
Mickiewicz w swoich balladach zmienił przede wszystkim sentymentalnesentymentalizmsentymentalne spojrzenie na „ludowość”, które było tak typowe dla dum, pisanych np. przez Karpińskiego i Niemcewicza.
Czesław ZgorzelskiO pierwszych balladach Mickiewicza
Ale i historyczne, i miłosne dumy pojmują tę swoją „ludowość” na sposób sentymentalny. Postulat prostoty i naiwności „gminnej” ograniczają do tkliwości uczuć serdecznych i rezygnacji z retorycznego patosu liryki klasycystycznej. W rezultacie doprowadza to do stosunkowego ograniczenia „ozdób” wysokiej poezji na wzór bardziej naturalnego i „prostszego” stylu ówczesnych sielanek. One to zatem oraz „heroidy” i niektóre odmiany elegijnej liryki sytuacyjnej zajmują najbliższe tereny sąsiadujące z dziedziną wyznaczoną dumie przez ówczesnych teoretyków poezji.
2 Źródło: Czesław Zgorzelski, O pierwszych balladach Mickiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1948, nr 38, s. 73.
Miłość romantyczna w balladach Adama Mickiewicza
Na tle sentymentalnych dum nowatorskie w mickiewiczowskich balladach było również spojrzenie na uczuciowość. Motywy miłosne, obok wydarzeń sensacyjnych takich jak np. tragiczna śmierć, były tymi przewodnimi, wokoło których poeta budował fabułę swoich utworów.
R8N04EGxgiUGV
Obraz przedstawia scenę rodzajową. Przy strumieniu, na brzegu leży naga, młoda kobieta. Karmi piersią małe, nagie dziecko. Kobietę i dziecko otaczają zarośla. Za nimi widoczna jest postać dojrzałego mężczyzny.
Ludwik Kurella, Rybka (Według ballady Adama Mickiewicza), 1869
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Warto pamiętać, że w dumach kochankowie prezentowani byli jako jednostki empatyczne i obdarzone bogatą wyobraźnią, które posiadały skłonności do analizowania własnych stanów uczuciowych. Z tego powodu ich relacja była naznaczona przesadną tęsknotą oraz zazdrością, jednak ostatecznie sercowa historia kończyła się szczęśliwie, bez poważnych konsekwencji egzystencjalnych. Z takim wyidealizowanym i sielankowym obrazem miłości zerwał radykalnie Mickiewicz. W balladach naświetlił niepokój i tragizm, towarzyszące uczuciom międzyludzkim oraz podkreślił potencjał twórczy, drzemiący w cierpieniu wynikającym z sercowych dramatów. Miłość stała się więc wartością samą w sobie, żywiołem i szaleństwem, który przeczył zdrowemu rozsądkowi. Jej dzikość, irracjonalność oraz ekstatyczność szokowała ówczesnego czytelnika.
Słownik
ballada romantyczna
ballada romantyczna
(wł. ballare – tańczyć) – wierszowany utwór synkretyczny o charakterze liryczno‑epickim; najczęściej jej tematem jest niezwykłe lub legendarne wydarzenie; cechami charakterystycznymi są nawiązania do folkloru, tajemniczy nastrój oraz specyficzna kreacja świata przyrody. Fabuła ballady charakteryzuje się szkicowością, zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jakieś jedno wyraziście zarysowane zdarzenie. Przedstawione postacie są silnie stypizowane, a ich charakterystyka zmierza do uwydatnienia jakiejś cechy podstawowej; narracja ballady jest w wysokim stopniu zsubiektywizowana, w jej obrębie pojawiają się często partie dialogowe
sentymentalizm
sentymentalizm
prąd kulturowy i literacki okresu oświecenia, opozycyjny wobec klasycyzmu. Przekonaniu o porządku i harmonii świata przeciwstawiał wizję kryzysu współczesnej cywilizacji, pełnej napięć i konfliktów. Przyczyną takiej sytuacji miało być odejście człowieka od natury. Przedstawiciele sentymentalizmu wierzyli jednak w możliwość powrotu do pierwotnej czystości i szczęścia, bo byli przekonani, że jednostka ludzka jest z natury dobra, a tylko społeczeństwo na skutek nieodpowiedniego oddziaływania wypacza jej charakter. Źródłem twórczości jest według nich przeżycie wewnętrzne, a najwyższymi wartościami godnymi uwiecznienia w sztuce są uczucia rodzinne, przyjaźń i miłość. Sentymentalizm stworzył nowy typ bohatera – pochodzącego z warstw niższych, czułego i wrażliwego, wprowadził obserwację psychologiczną i opisy przyrody współgrające lub kontrastujące z przeżyciami bohatera, stawiał na prostotę języka, śpiewność i melodyjność poezji. W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem nurtu był F. Karpiński
