Przeczytaj
Rozdrapany kontynent
W XIX w. wzrosło zainteresowanie państw europejskich kontynentem afrykańskim i stał się on miejscem intensywnej działalności kolonizacyjnej. Afryka już od co najmniej trzech stuleci była poddawana eksploatacji ze strony państw kolonialnych, stanowiąc dla nich ważne źródło surowców. Rozwinął się tu także haniebny proceder handlu niewolnikami. Dotychczas jednak kolonizatorzy ograniczali się głównie do opanowania wybrzeży i ważnych punktów strategicznych. Poza nielicznymi przypadkami nikt nie zapuszczał się w głąb kontynentu afrykańskiego. Jednak na przełomie lat 70. i 80. XIX w. sytuacja znacząco się zmieniła. Afryka stała się miejscem rywalizacji państw europejskich, a szybkość, z jaką zajmowano kolejne obszary, spowodowała, że procesowi temu nadano miano „wyścigu o Afrykęwyścigu o Afrykę” lub „rozdrapywania Afryki”. W ciągu ledwie 20 lat – między rokiem 1880 a 1900 – skolonizowano właściwie cały kontynent. O ile w 1880 r. jedna dziesiąta kontynentu znajdowała się pod kontrolą państw europejskich, o tyle na początku kolejnego stulecia taki sam procent obszarów afrykańskich pozostawał nadal niezależny.
Wskaż dwie zasadnicze różnice między tym, jak przedstawiała się Afryka w roku 1880, a jak w 1913. Weź pod uwagę to, które państwa brały udział w tzw. rozdrapywaniu Afryki, ile ich było oraz które tereny znalazły się pod kontrolą Europejczyków.
Która część Afryki stanowiła region najcenniejszy z punktu widzenia Europejczyków? Porównaj mapę przedstawiającą gospodarkę Afryki z mapą ukazującą podboje kolonialne i rozstrzygnij, czy tereny najcenniejsze pod względem gospodarczym pokrywają się z obszarami opanowanymi przez mocarstwa europejskie.
Podbojowi Afryki sprzyjał fakt, że kontynent ten dla Europejczyków był stosunkowo łatwym łupem. Większość obszarów afrykańskich, w szczególności na południe od Sahary, zamieszkiwały liczne rozdrobnione plemiona (m.in. Masajów czy ludy Bantu), które nie były w stanie przeciwstawić się Europejczykom, mającym przewagę militarną i cywilizacyjną.
Rozstrzygnij, czy to malowidło jest autorstwa artysty włoskiego, czy etiopskiego. W jaki sposób została ukazana przewaga Etiopczyków? Wymień dwa argumenty.
Największy udział w podboju Afryki miały Wielka Brytania i Francja. Brytyjczycy opanowali pas ziemi na linii północ–południe od Kairu do Kapsztadu. Egipt stał się brytyjskim protektoratem w 1882 r., w kolejnych latach zajęto Sudan. Ze wsparciem brytyjskich kupców i kampanii handlowych opanowane zostały także tereny ciągnące się na południe. Nie obyło się bez krwawych konfliktów z mieszkańcami tych ziem. Przykładem najdłuższego i najbardziej krwawego konfliktu były wojny burskiewojny burskie o tereny Transwalu i Oranii. Z kolei Francja wysunęła roszczenia do terenów zachodnich Afryki, co stało się przyczyną dużego napięcia w stosunkach między obu państwami pod koniec wieku XIX.
W jaki sposób Cecil Rhodes zamierzał połączyć północ z południem kontynentu afrykańskiego? Zwróć uwagę na to, co trzyma on w rękach.
Wśród państw, które zyskały posiadłości w Afryce, były również Belgia (Kongo Belgijskie) i II Rzesza (Togo, Kamerun, Niemiecka Afryka Wschodnia i Niemiecka Afryka Południowo‑Zachodnia). Niewielkie terytoria posiadali także Włosi (Somali Włoskie i Erytreę) oraz Portugalia (Angolę i Mozambik).
Działalność kolonizacyjna Europejczyków w Afryce spowodowała wzrost różnego rodzaju konfliktów zarówno z ludnością tubylczą, jak i z innymi państwami kolonizującymi (np. spór między Wielką Brytanią a Francją). Europejczycy osiedlali się w Afryce i tworzyli infrastrukturę, szkoły itp. Ich rządy jednak były okrutne i doprowadziły do ogromnego drenażu surowców oraz eksploatacji ludności na tym olbrzymim kontynencie.
Określ, podczas jakiej czynności został uwieczniony Livingstone. Jak myślisz, czy odkrywca okazywał ludności tubylczej szacunek, czy przeciwnie – pogardę? Uzasadnij odpowiedź, zwracając uwagę na zachowanie otaczających Livingstone’a osób.
O podboju i podziale Afryki w XIX w. opowiada historyk Piotr Kroll:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPZe3ZGVp
Nagranie filmowe dotyczące kolonizacji Afryki.
Perła korony brytyjskiej
Kolejnym miejscem aktywnej działalności państw europejskich była Azja. Z racji swoich bogactw najbardziej atrakcyjnym obszarem w tej części świata był subkontynent indyjski. Teren ten był stosunkowo łatwy do podboju przez Europejczyków. Od czasów średniowiecza panowała tam mongolska dynastia Wielkich Mogołów, ale władza jej kolejnych przedstawicieli stawała się coraz słabsza. Dodatkowo kraj ten podzielony był na szereg zwalczających się księstw, które nie potrafiły się zjednoczyć nawet w obliczu zagrożenia, jakim była ekspansja mocarstw europejskich. Początkowo duże wpływy na tym terytorium miały Francja i Portugalia, ale na przełomie XVII i XVIII w. utraciły je na rzecz Wielkiej Brytanii. Indie stały się najcenniejszą kolonią tego kraju, określaną jako perła korony brytyjskiej. Kraj ten stał się bowiem potężnym rynkiem zbytu dla towarów angielskich, a także źródłem surowców i płodów rolnych. Władzę sprawowała założona w 1600 r. Kompania WschodnioindyjskaKompania Wschodnioindyjska, dysponująca własną flotą oraz mająca prawo zawierania traktatów, utrzymywania fortec i bicia własnej monety. Z czasem eksploatacja Indii przez Brytyjczyków oraz coraz większy napływ przybyszów z metropoliimetropolii spowodowały wzrost napięć w kolonii. Ich apogeum nastąpiło w latach 1857–1858, gdy wybuchło powstanie sipajówpowstanie sipajów.
Czy twoim zdaniem rycina jest przychylna sipajom? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do elementów graficznych.
Po stłumieniu rebelii Wielka Brytania przejęła prawa i posiadłości Kompanii, a następnie przystąpiła do likwidacji spółki. Władzę objęli brytyjscy urzędnicy z wicekrólem na czele. Ostatni cesarz został deportowany, a cesarzową Indii ogłoszona została królowa brytyjska Wiktoria.
Określ, kto uczestniczył w ceremonii. Zwróć uwagę na ubrania uczestników wydarzenia. Czy ceremonia ogłoszenia Wiktorii cesarzową Indii odbyła się z zachowaniem praw i zwyczajów ludności lokalnej? Uzasadnij odpowiedź.
Po podporządkowaniu sobie Indii Brytyjczycy zaczęli tam wprowadzać zmiany w duchu europejskim: budowali linie kolejowe, drogi, nowoczesne porty. Zaczęły powstawać szkoły i punkty opieki medycznej.Język angielski stał się językiem urzędowym. Władze kolonialne przyczyniły się do zaniku lokalnych konfliktów, ale jednocześnie niszczyły rdzenną kulturę, np. lokalną wytwórczość oraz zwyczaje. Nie do końca udało się im sie natomaist zlkiwidować okrutną praktykę satisati, która polegała na samospaleniu na stosie żony wraz z ciałem jej zmarłego męża. Wszystko to nastąpiło kosztem szybkiego uzależnienia większości obszaru Indii i pojawienia się głębokich podziałów w społeczeństwie: na Brytyjczyków i na tych, którzy przyjmowali zwyczaje brytyjskie, oraz całą resztę.
Panowanie Brytyjczyków odcisnęło też piętno na rozwoju indyjskiej gospodarki. W okresie brytyjskich rządów Indie doświadczyły jednych z najgorszych klęsk głodu, jakie kiedykolwiek odnotowano na świecie, w tym Wielkiego Głodu w latach 1876‑1878, podczas którego zmarło od 6,1 mln do 10,3 mln ludzi oraz głodu indyjskiego w latach 1899‑1900, podczas którego zmarło od 1,25 mln do 10 mln ludzi. Najnowsze badania, w tym prace laureata Nagrody Nobla w zakresie ekonomii Amartya Sena, dowodzą, że jedną z przyczyn klęsk nieurodzaju w Indiach była rabunkowa polityka kolonialna prowadzona przez Brytyjczyków.
Wskaż, jakie obszary znalazły się pod bezpośrednim zarządem Wielkiej Brytanii, a jakie pod protektoratem. Skąd twoim zdaniem wziął się ten podział? Zwróć uwagę na strategiczne i ekonomiczne znaczenie danych obszarów.
Kontynent wielkich możliwości
Inne kraje azjatyckie również stały się w XIX w. przedmiotem intensywnego zainteresowania ze strony państw europejskich.
Wymień, jakie kolonie posiadały państwa europejskie w Azji. Oceń, które z tych państw miało największe znaczenie, jeśli chodzi o rangę i liczbę posiadłości kolonialnych na tym kontynencie.
Efektem wzmożonej działalności kolonizacyjnej były konflikty, które wybuchały między zainteresowanymi stronami. Przykładem był spór o wpływy między Imperium Brytyjskim a Carstwem Rosyjskim w Azji Środkowej. Postępy rosyjskie w tym regionie zagrażały bezpieczeństwu Indii. Konflikt ten został polubownie rozwiązany: w 1907 r. podpisano porozumienie między krajami, a tym samym położono fundament pod sojusz brytyjsko‑rosyjski.
Zinterpretuj karykaturę.
Regionem o ogromnym znaczeniu i jednocześnie głównym miejscem rywalizacji potęg europejskich były Chiny. Ten olbrzymi kraj przez długi czas pozostawał w izolacji od wpływów zewnętrznych. W XIX w. pod rządami cesarzy z mandżurskiej dynastii Qingdynastii Qing przeżywał poważny kryzys wewnętrzny. Szybko wykorzystały to państwa europejskie i sukcesywnie poszerzały strefy swoich wpływów. Chiny, liczące w tym czasie ponad 400 mln mieszkańców, stanowiły dla Europy przede wszystkim ogromny rynek zbytu. Jednocześnie europejskie, amerykańskie i japońskie przedsiębiorstwa rozpoczęły zaciętą rywalizację o kontrakty i koncesje na budowę linii kolejowych oraz prawa do eksploatacji kopalń węgla. Państwa europejskie stopniowo dokonywały podziału stref wpływów, coraz bardziej uzależniając od siebie Chiny. Stany Zjednoczone, które najpóźniej przyłączyły się do rywalizacji kolonialnej, domagały się równego podziału wpływów bez wydzielania odrębnych stref pod kontrolą konkretnych państw (tzw. polityka otwartych drzwipolityka otwartych drzwi).
Pod koniec XIX w., po stłumieniu powstania bokserówpowstania bokserów (1899–1901), Chiny stały się areną nieskrępowanej rywalizacji mocarstw o wpływy. W ostateczności doprowadziło to do wyłonienia się silnej opozycji z socjalistą Sun Yat‑senem na czele i wybuchu rewolucji w 1911 r.
Wskaż fregaty brytyjskie i dżonki chińskie. Jakie dostrzegasz między nimi różnice? Które wydają ci się bardziej efektywne podczas bitwy morskiej?
Podczas gdy Chiny popadały w coraz większą zależność od mocarstw europejskich i Stanów Zjednoczonych, Japonia stopniowo przejmowała rolę lidera wśród państw azjatyckich. Uniknęła ona losu swojego zachodniego sąsiada, mimo że w pierwszej połowie XIX w. stała w obliczu podobnych problemów. Słaba władza cesarza, niewydolność aparatu administracyjnego i feudalna struktura ekonomiczna przyczyniły się do kryzysu. W 1868 r. Japonia weszła jednak na drogę szybkich i gruntownych zmian (okres ten nazywany jest epoką Meijiepoką Meiji), które doprowadziły do zasadniczej reformy armii, administracji i szkolnictwa. Dzięki nim Japonia szybko znalazła się w gronie najnowocześniejszych państw świata i już pod koniec XIX w. stała się państwem całkowicie suwerennym i odgrywającym ważną rolę na kontynencie azjatyckim.
Określ, jakie znaczenie dla Japonii miało zdobycie tak dużych terytoriów. Weź pod uwagę konsekwencje militaryzmu japońskiego.
Słownik
(z łac. colonia – osada, osiedle) forma uzależniania państw afrykańskich i azjatyckich przez mocarstwa europejskie, Stany Zjednoczone i Japonię
proces szybkiego zagarniania kolejnych ziem znajdujących się na kontynencie afrykańskim
bitwa pomiędzy Etiopczykami a wojskami włoskimi rozegrana w 1898 r. i zakończona klęską tych pierwszych
(z łac. protector – obrońca, opiekun, protectio – obrona, osłona) forma zależności kolonialnej, w której państwo uzależnione posiada swój ustrój i administrację, ale ograniczone jest pod względem politycznym
dwie wojny (1880–1881 i 1899–1902) między Wielką Brytanią a Burami (holenderskimi osadnikami), które toczyły się na południu Afryki i zakończyły klęską tych ostatnich i przejęciem ich terytorium pod zarząd brytyjski
wydarzenie związane z rywalizacją brytyjsko‑francuską o tereny Sudanu, spór został rozstrzygnięty na korzyść Wielkiej Brytanii
muzułmańska dynastia panująca w północnych Indiach od XVI do XIX w.
korporacja skupiająca brytyjskich inwestorów z siedzibą w Londynie, działająca od 1600 do 1858 r.
(z gr. muetataurhoόpiomicronlambdaiotaς, metropolis – miasto macierzyste, stolica, od meter – matka + polis – miasto) tu: państwo, które zakładało kolonie, w stosunku do tych kolonii
masowe antybrytyjskie wystąpienie w Indiach w latach 1857–1858, zainicjowane przez oddziały indyjskie służące w armii brytyjskiej
zwyczaj praktykowany w Indiach, polegający na samospaleniu żony wraz z ciałem zmarłego męża
zbrojne wystąpienie w Chinach w latach 1899–1901 przeciwko władzy cesarskiej i wzrastającym wpływom mocarstw europejskich, USA i Japonii, krwawo stłumione
powstanie ludowe w centralnych Chinach w latach 1851–1864 przeciwko feudalizmowi, które pochłonęło ponad 20 mln ofiar
określenie rywalizacji brytyjsko‑rosyjskiej na terenie Azji Środkowej, Afganistanu i Tybetu na przełomie XIX i XX w.
okręt żaglowy
substancja otrzymywana z soku mlecznego niedojrzałych makówek, zaliczana do narkotyków
dynastia wywodząca się z Mandżurii, rządząca w Chinach w latach 1644–1912
wojny kolonialne (dwie: 1839–1842, 1856–1860) między Wielką Brytanią i Francją a cesarstwem chińskim, których konsekwencją było wymuszenie ustępstw handlowych (np. otworzenie kolejnych portów dla handlu z mocarstwami europejskimi)
(jap. 明治時代 Meiji‑jidai, Era Światłych Rządów) okres w dziejach Japonii trwający od 1868 do 1912 r. i charakteryzujący się realizowaniem reform w celu modernizacji kraju
wojna między Japonią a Chinami w latach 1894–1895, zakończona przekazaniem Japonii m.in. półwyspu Liaotung i Tajwanu
wojna między Rosją a Japonią w latach 1904–1905, zakończona utratą przez imperium carów wpływów w Mandżurii i Korei
(jap. 徳川氏 Tokugawa‑shi lub Tokugawa‑uji) okres rządów japońskiego rodu arystokratycznego w latach 1603–1868
polityka amerykańska w Chinach zakładająca równość wszystkich państw w rywalizacji o wpływy ekonomiczne
Słowa kluczowe
kolonializm, wyścig o Afrykę, kolonializm w Chinach, Indie, świat w drugiej połowie XIX w., świat na początku XX w., powstanie bokserów
Bibliografia
M. Ferro, Historia kolonizacji, tłum. M. Czajka, Warszawa 1997.
H. Zins, Cecil Rhodes. Ekspansja brytyjska w Afryce pod koniec XIX wieku, Gdańsk 2000.