Kotarbiński a szkoła lwowsko‑warszawska

R1dP6QvltTrGz1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny z siwą brodą. Mężczyzna ma wzrok skierowany na wprost. Ubrany jest w ciemny płaszcz.

W roku 1895 Kazimierz Twardowski opuścił uniwersytet we Wiedniu i jako znany uczeń Brentana przybył do Lwowa. Był już uznanym i rozpoznawanym filozofem, przez co na lwowskim uniwersytecie, gdzie objął profesurę, poczęło się skupiać wokół niego liczne grono uczniów i zwolenników. Filozofię traktował jako zespół nauk szczegółowych, takich jak etyka, estetyka, logika, epistemologia i metafizyka. Równocześnie podnosił postulat uprawiania filozofii w sposób racjonalny, jak najbardziej ścisły i precyzyjny, bez popadania w spekulatywizm, konflikty światopoglądowe oraz pojęcia i twierdzenia nieostre i niejasne. Jego podejście było więc na wskroś postpozytywistyczne. Zaowocowało przy tym pełną realizacją celu, jaki Twardowski przedsięwziął: stworzeniem silnego ośrodka filozoficznego, w którym dobrze wyedukowani badacze rozwijają poszczególne dyscypliny filozoficzne w ramach wspólnego projektu, którego ogólne zasady wyznaczył inicjator. Ruch ten nazwano „szkołą lwowską”, jednak gdy po II wojnie światowej Polska utraciła Lwów, a wielu jej przedstawicieli podjęło pracę na Uniwersytecie Warszawskim, poczęto mówić o tzw. „szkole lwowsko‑warszawskiej”. Należeli do niej tak wybitni filozofowie polscy, jak Jan Łukasiewicz, Stanisław Leśniewski, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Czeżowski, czy właśnie Tadeusz Kotarbiński.

Główne twierdzenia filozoficzne Kotarbińskiego

R11TvClGOrZhv1

Zdjęcie portretowe przedstawia profil mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma charakterystyczne wąsy z lekko podwiniętymi końcówkami

Kotarbiński w pełni podzielał filozoficzne postulaty Twardowskiego. Wykazywał wszechstronne zainteresowania filozoficzne, jednak jego działalność organizacyjna, uniwersytecka i okołonaukowa sprawiały, że nie mógł rozwijać wszystkich swych zainteresowań stricte filozoficznych. Do jego najwybitniejszych osiągnięć należą: stworzenie etyki niezależnej, propagowanie postawy opiekuna spolegliwegoopiekun spolegliwyopiekuna spolegliwego, rozwinięcie zasad prakseologiiprakseologiaprakseologii oraz określenie postawy reistycznej (konkretystycznej).

U zarania etyki niezależnej leżało przekonanie, że uzależnienie etyki od religii zawsze powodowało, że tracąc wiarę, człowiek stawał się moralnie zepsuty. Jeśli bowiem Boga nie ma, to wszystko wolno i nie obowiązują żadne zasady moralne. Kotarbiński odżegnywał się więc od określeń „dobro” i „zło”, czy „cnota” i „grzech”. Chodziło mu jednak nie tylko o uniezależnienie etyki od religii, lecz ogólnie od wszelkich możliwych ideologii i światopoglądów. Zgodnie z wytycznymi Twardowskiego filozofia (a zatem także etyka) musi być racjonalistyczna i zakorzeniona w empiryzmie. Kotarbiński przypisał więc etyce dwa znaczenia: szersze, w którym jest ona zwykłą mądrością życiową, a także węższe, w którym staje się empiryczną nauką dotyczącą zachowań „czcigodnych” i „hańbiących”. W myśl jego definicji czcigodnie postępuje ten, kto swoim świadomym działaniem realizuje postawę życzliwego opiekuna. Życzliwym, czy też spolegliwym opiekunem jest zaś osoba, co do której wiemy, że pomoże nam w trudnej sytuacji lub ostrzeże nas o możliwych i niepożądanych skutkach naszych działań. Opiekun spolegliwy jest u Kotarbińskiego ideą, którą winien realizować każdy człowiek, a która zasadza się na: bezinteresowności, czystych motywach, chęci wpierania bliskich, a nawet obcych, wzajemnym szacunku międzyludzkim. Jak mawiał filozof: „do etyki miłości bliźniego religia nie jest potrzebna.”

RZfbM5CuKjsFw

Na obrazie znajdują się dwie postacie. Mała dziewczynka siedząca przy stole z kartką papieru i ołówkiem w ręce. Obok dziewczynki siedzi kobieta, opierając łokieć o blat i przyglądając się dziewczynce. Dziewczynka ma rozpuszczone włosy do ramion, kobieta ma włosy ułożone w kok. Obie mają stroje z bufiastymi rękawami. W tle znajduje się wazon z kwiatami.

Wymiar praktyczności i nakierowanie na działania konkretne znajduje swój wyraz także w prakseologii Kotarbińskiego. Prakseologia dotyczyła zagadnień sprawnego i skutecznego działania, analizowała czyn i jego składniki. Zdaniem filozofa działanie jest czynnością celową i świadomą, nakierowaną na realizację pewnego zamysłu wnoszącego zamierzone zmiany w rzeczywistości, albo też (w niektórych przypadkach) działanie polega na zaniechaniu, a więc niepodejmowaniu żadnej czynności, gdy nanoszenie zmian na rzeczywistość jest niewskazane, a nawet szkodliwe.

R16EB9gu3yVbR

Na zdęciu znajduje się śruba wkręcona do połowy w drewno, nad nią widnieje fragment młotka. Jest także gwóźdź wbity obok śruby. Nad gwoździem znajduje się klucz francuski.

Reizm, czyli postawa konkretystyczna

ReizmreizmReizm Kotarbińskiego nawiązuje do sporu między uniwersalizmem a nominalizmem i w pełni solidaryzuje się z tą drugą postawą.  Oznacza to, że dla filozofa nie istnieją żadne byty ogólne (uniwersalia), lecz jedynie rzeczy i przedmioty jednostkowe, doświadczalne empirycznie. Istnieje zatem konkretny człowiek, nie istnieje zaś żadna „ludzkość”, rozumiana jako agregat pojedynczych ludzi. „Ludzkość” jest tylko pojęciem, dzięki któremu określamy łącznie wszystkich pojedynczych ludzi, ale sama żadnego konkretnego przedmiotu nie stanowi. Aby dookreślić to rozróżnienie, wprowadza filozof trzy klasy „imion”, a więc rzeczowników, przymiotników, określeń, jakie nadajemy przedmiotom. Pierwsze, to imiona jednostkowe, dotyczące konkretnych osób, miejsc itp., jak „Platon” czy „Rzym”. Dotyczą zawsze jednego bytu i dzięki tym imionom z góry wiadomo, którego. Drugi rodzaj to nazwy ogólne, jak „człowiek” czy „miasto”. Służą grupowaniu konkretnych przedmiotów, które przejawiają te same cechy. Trzeci rodzaj, to „imiona puste”, a więc bezprzedmiotowe (odwołujące się do bytów, które nie istniały, nie istnieją i w rzeczywistości nie zaistnieją nigdy), jak „chimera” czy „syrena”. Z tej perspektywy możemy więc mówić o reizmie ontologicznym (a więc badaniu jedynie konkretnych, istniejących rzeczy), jak i o reizmie semantycznym (odwołującym się jedynie do precyzyjnych pojęć, konkretnych nazw realnie istniejących rzeczy). Są to w zasadzie dwa ujęcia tego samego zagadnienia.

Kotarbiński – zgodnie z wymaganiami szkoły, którą reprezentował – dążył do uprawiania filozofii jako wiedzy ścisłej i operującej konkretnymi, ostrymi pojęciami. Stąd potrzeba teoretycznego i metateoretycznego uporządkowania zaplecza terminologicznego i wytyczenia precyzyjnego sposobu myślenia i analizy. Podział Kotarbińskiego jest więc konieczny – wykreśla ze sfery filozoficznych rozważań wszystkie byty, które nie istnieją w czasie i przestrzeni, a więc te, o których nie ma sensu mówić, bo nic konkretnego i zrozumiałego nie da się o nich orzec. Oczywiście reizm pozwala używać przenośni, na przykład wtedy, gdy obrazują one rzeczywiste zjawiska. Dopuszcza także używanie pojęć niekonkretnych, takich jak „przedmiot”, „istność”, „fenomen” czy „indywiduum”, ale tylko jako synonimów konkretnych rzeczy. W zależności od filozoficznej płaszczyzny namysłu rozróżnia się reizm ontologiczny oraz reizm metodologiczny, zwany także reizmem semantycznym.

Podejście, jakie zarysowano powyżej, ma więc uczyć poprawności i ostrości myślenia. Ważne jest zatem, aby wszystkie nauki ścisłe przestrzegały tych wytycznych i napisały swe własne słowniki na nowo, przestrzegając przyjętych zasad. Dopiero wtedy wiedza ludzka zostanie uporządkowana i skonkretyzowana, będzie odpowiadała rzeczywistości, a każda nauka stanie się komplementarną częścią szeroko rozumianej wiedzy ludzkiej, spełniającej zasady prawdziwości i rzetelności naukowej.

Słownik