Państwo jako organizm

Konserwatywna filozofia polityczna wychodzi z całkiem odmiennych niż liberalizm założeń. Liberalizm, zwłaszcza lewicowy, zapewnia całościową wizję porządku społecznego i politycznego, konserwatyzm zaś jest zawsze zdeterminowany czasem, miejscem i okolicznościami. Nie próbuje za pomocą jasnych i racjonalnych reguł obejmować wszystkich aspektów ludzkiej egzystencji, podkreślając przez to swój antyideologiczny charakter.

Zupełnie inna od liberalnej jest konserwatywna wizja genezy państwa. Dla niektórych konserwatystów, aksjologicznie zakorzenionych w tradycji chrześcijańskiej, państwo jest wynikiem boskiej interwencji, instytucją, której zadaniem jest realizacja wspólnego celu leżącego poza doczesnością. Inni konserwatyści postrzegają państwo jako wynik historycznego rozwoju określonej wspólnoty politycznej; rozwoju, w toku którego zostają ukształtowane reguły jego funkcjonowania.

Niezależnie jednak od tych różnic wszyscy konserwatyści traktują państwo jako byt zastany, efekt ewolucji, długiego trwania, wspólnotę pokoleń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych, połączonych wspólną tradycją i kulturą. Skoro tak, to odrzucają liberalny woluntaryzmwoluntaryzmwoluntaryzm, pozwalający mocą ludzkiego rozumu dowolnie kształtować państwo i jego instytucje. Każde pokolenie jest odpowiedzialne przed przodkami za to, co uczyniło z ich dziedzictwem oraz przed swymi następcami za to, co pozostawi im w spadku. Społeczeństwo nie jest zatem jedynie sumą autonomicznych bytów mogących dowolnie kształtować relacje z innymi, abstrahując od obowiązków, które nakłada na nie wspólnota. To organizm, w którym każdy pełni przeznaczoną mu funkcję.

R16rqT9RUejpH1

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma pulchną twarz. Ubrany jest w surdut, koszulę z koronkowym żabotem i kamizelkę.

Jak napisał, uważany za twórcę konserwatyzmukonserwatyzmkonserwatyzmu, brytyjski polityk i myśliciel Edmund Burke:

Nie powinno ono służyć interesom wąskiej grupy, lecz dobru i cnocie wszystkich obywateli. Konserwatyzm nie posługuje się bowiem liberalną koncepcją abstrakcyjnej, wyrwanej ze społecznego kontekstu jednostki. Zamiast niej interesuje go konkretny człowiek, żyjący w konkretnej wspólnocie, która określa, kim jest, jego moralną konstytucję, uprawnienia i obowiązki. Ludzkość jest abstraktem, terminem bez desygnatu, konkretne jest społeczeństwo określone przez tradycję, kulturę i wyznawane wartości.

Jednocześnie konserwatyści odrzucają samą liberalną koncepcję państwa, którego rola jest ograniczona do stworzenia warunków dla niezależnie działających jednostek. Państwo – według nich – nie może być neutralne w sprawach moralnych, ale powinno kształtować nawyki społeczne w duchu tradycyjnie pojmowanej sprawiedliwości. Wychowanie obywateli i troska o cnotę nie są w świetle konserwatyzmu jedynie prywatnymi sprawami. Oznacza to również pozytywny stosunek konserwatystów do religii jako czynnika wzmacniającego ład społeczny.

Konserwatywne pojęcie wolności

Wolność to nie abstrakcyjne uprawnienie naturalne, lecz zawsze konkretne wolności wynikające z tradycji politycznej wspólnoty. To w tym kontekście Burke pisał, że wolność można tylko odziedziczyć.

Skoro państwo jest bytem metafizycznym, niezależnym od indywidualnego rozumu, to nikt nie może dowolnie go zmieniać i kształtować. Ludzki rozum jest zbyt słaby i ułomny, by objąć ogrom procesów zachodzących w społeczeństwie, a skoro tak, to nie wolno dostosowywać państwa do przyjętych apriorycznie racjonalnych założeń.

Każda taka próba musi skończyć się niepowodzeniem lub doprowadzić do tyranii dezintegrującej zastany i uświęcony długim trwaniem porządek. Stąd wrogość konserwatystów wobec wszelkich rewolucyjnych prób zmiany porządku politycznego, wrogość wobec ideologii, które próbują stworzyć doskonały i szczęśliwy ład.

Konserwatyści są przekonani, że wszelkie takie próby z góry skazane są na niepowodzenie, czego doskonały przykład stanowią dla nich wydarzenia rewolucji francuskiej, nazistowskich Niemiec czy bolszewickiej Rosji. Z tego też względu konserwatyści często są niechętni wobec integracji europejskiej, dostrzegając w niej kolejną próbę realizacji utopijnego oświeceniowego projektu na gruzach państw narodowych. Natomiast polityka w ujęciu konserwatywnym to przede wszystkim sfera działań praktycznych, rozwiązywanie konkretnych problemów w duchu odpowiedzialności za trwałość wspólnoty politycznej.

Namysł reformatora

Według konserwatystów zmiany są konieczne, lecz entuzjazmowi rewolucjonistów przeciwstawiają oni namysł reformatora. Uważają, że zmiany mogą zachodzić tylko na drodze ewolucji – powolnego procesu. Wiedzy czysto technicznej, którą posługuje się lewica, przeciwstawiają wiedzę praktyczną, której nie można się nauczyć inaczej niż przez (…) ciągły kontakt z kimś, kto ją bez ustanku praktykujeIndeks górny 1¹1.Indeks górny 1¹.

Wiedza ta – opierająca się na tradycji, zwyczaju, uświęconych przez historię sposobach postępowania – daje w konkretnym przypadku lepsze odpowiedzi niż proponowane przez racjonalistów.

Państwo, będąc wynikiem historycznego rozwoju, winno stać na straży tradycji, której jest instytucjonalizacją. Bez niego (…) człowiek nie jest ani wolny, ani niewolny, lecz żyje jak koczownik w anarchistycznej komunie, w wiecznym złudzeniu wolnościIndeks górny 2²2.Indeks górny 2².

Dlatego konserwatyści znacznie różnią się w odniesieniu do kwestii ustrojowych, zależą one bowiem od tradycji politycznej, w której funkcjonują. Jedni, jak francuscy i niemieccy konserwatyści z XVIII i XIX w., byli zdecydowanymi zwolennikami tradycyjnej monarchii. Inni, jak Burke, opowiadali się za ustrojem mieszanym, będącym połączeniem monarchii, arystokracji i demokracji. W każdym razie wielką nieufnością darzą oni procedury demokratyczne, które zamiast rozsądku i cnoty politycznej preferują jedynie arytmetyczną większość. Utożsamiają również „siłę” państwa z silnym monarchą. Dlatego Roger Scruton jest zwolennikiem monarchii i Izby LordówIzba LordówIzby Lordów, które ograniczają wszechwładzę pochodzącej z wyboru Izby GminIzba GminIzby Gmin.

Państwo w filozofii konserwatywnej, jako instytucja pożądana i konieczna, ma wszakże wąsko zakreślony zakres oddziaływania. Wiąże się to ze szczególnym konserwatywnym stosunkiem do własności prywatnej.

Konserwatyści zawsze stali na gruncie ochrony własności prywatnej, zwłaszcza ziemskiej – łączącej ludzi ze wspólnotą polityczną i kulturową, a także – w miarę możliwości – nieskrępowanej działalności gospodarczej.

W przeciwieństwie jednak do tradycji liberalnej, gdzie własność jest celem samym w sobie, to dla konserwatystów rodzi ona określone obowiązki wobec bliźnich. Dodatkowo własność daje poczucie bezpieczeństwa i powoduje chęć przestrzegania prawa u osób, które coś posiadają. Właściciel powinien tak z niej korzystać, aby oprócz korzyści indywidualnej przynosiła także korzyści wspólnocie. Jest to zobowiązanie o charakterze moralnym, dlatego konserwatystom bliska jest troska o los najbiedniejszych członków społeczeństwa.

Cele społeczne

Państwo, oprócz bezpieczeństwa, powinno także realizować cele społeczne, lecz raczej nie za pomocą administracyjnej dystrybucji, lecz upowszechnienia własności prywatnej wzmacniającej niezależność i samodzielność członków wspólnoty.

Rolą państwa jest urzeczywistnianie idei dobra wspólnego, troska o wszystkich członków społeczeństwa. Umacnia ono także rodzinę, będącą przedmiotem szczególnej troski konserwatywnego państwa. Jest to bowiem najważniejsza i podstawowa wspólnota, w której dokonuje się proces wychowania i socjalizacji, wykształcenia podstawowych wzorców zachowań. Założenia te były przez partie konserwatywne realizowane w rozmaity sposób.

Na sposób brytyjski i po amerykańsku

W latach 80. XX wieku dwójka przywódców – Ronald Reagan (prezydent USA w latach 1981–1989) i Margaret Thatcher (premier Wielkiej Brytanii w latach 1979–1990) – podjęła się próby obrony konserwatywnych wartości w odwołaniu do tradycji wolnorynkowej.

R1d4JWuRBq5CK1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki. Mężczyzna uśmiecha się szeroko. Ma szpakowate, zaczesane ku górze włosy. Jest ciemnowłosy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Sto na tle flagi USA.

Było to możliwe dzięki problemom gospodarczym, które dotknęły państwa zachodnie w latach 70. z powodu rozrostu biurokracji i zwiększenia interwencjonizmu państwowego.

Ich program polityczny i gospodarczy, łączący wątki konserwatywne i liberalne, doprowadził do zredefiniowania konserwatywnego credo i umożliwił skuteczne przeciwstawienie się propozycjom lewicy.

Polegał na odrzuceniu interwencjonizmu państwowego, poparciu wolności politycznej i gospodarczej, afirmacji tradycji i patriotyzmu. Ich ideałem było silne, lecz ograniczone państwo, stojące na gruncie takich tradycyjnych wartości, jak kulturowe i moralne dziedzictwo chrześcijaństwa, wolny rynek, wolność osobista i własność prywatna.

R1W38xs6CxqMa1

Zdjęcie przedstawia dojrzałą kobietę. Jej twarz jest pociągła, a na czole widać kilka poziomych zmarszczek. Kobieta ma duże, wyraziste oczy. Jej włosy są krótkie, starannie ułożone. Ubrana jest bluzkę z kokardą pod szyją i żakiet.

Państwo zatem winno stronić od funkcji gospodarczo‑organizatorskiej, ograniczając się jedynie do wspierania warunków sprzyjających działalności gospodarczej, gwarantując wolny dostęp do rynku, chroniąc własność prywatną i pewność obrotu. Wszelkie działania polegające na nacjonalizacji, tworzeniu i prowadzeniu przedsiębiorstw państwowych oraz reglamentacjireglamentacjareglamentacji rynku powinny być wyeliminowane lub ograniczone do minimum.

Podobnie rzecz ma się z funkcjami socjalnymi państwa. Konserwatyści wierzą bowiem, że w dużej części działalność tego typu powinna być pozostawiona inicjatywie prywatnej, a państwo winno wkraczać tylko tam, gdzie jest to niezbędne dla realizacji celów społecznych. Realizacja tych celów powinna być finansowana z podatków, jednak ich wysokość nie może być uzależniona od potrzeb państwa, lecz od możliwości płatników. Wynika stąd postulat ograniczenia państwowego fiskalizmufiskalizmfiskalizmu.

Państwo jednak powinno prowadzić aktywną działalność kulturalno‑wychowawczą, promując wiedzę o zdobyczach zachodniej cywilizacji, dumę z dziedzictwa kulturowego i politycznego danego narodu oraz wzorce społecznych zachowań gwarantujących spójność i byt wspólnoty.

Rządy Ronalda Reagana i Margaret Thatcher pokazały jeszcze inny istotny aspekt konserwatyzmu XX wieku - antykomunizm. W latach 80., po dekadzie odprężenia, nastąpił powrót do zimnowojennej rywalizacji. Konserwatyści byli rzecznikami ostrego kursu wobec ZSRS, co oznaczało m.in. wzrost nakładów na armię. Taka polityka z jednej strony miała na celu umocnienie politycznego znaczenia państw zachodnich, którymi rządzili konserwatywni politycy, a z drugiej – obronę tradycyjnych instytucji społecznych przed komunizmem. Ten był bowiem przez rzeczników konserwatyzmu traktowany jako fundamentalne zagrożenie dla wartości świata zachodniego.

Słownik