Przeczytaj
Różnorodne źródła kultury baroku
Barok to nazwa epoki w historii kultury i sztuki europejskiej, zainicjowanej po soborze trydenckimsoborze trydenckim pod koniec XVI w., której rozwój przypada na XVII i pierwszą połowę XVIII w.
Z uwagi na wywodzenie się tej epoki z nurtu kontrreformacji objęła ona swoim zasięgiem przede wszystkim kraje katolickie. Nazwa „barok” pochodzi od portugalskiego słowa barroco oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie z uwagi na fakt, iż epoka ta charakteryzuje się występowaniem obok siebie różnych, często przeciwstawnych nurtów i prądów. Kultura baroku wyrosła jako odpowiedź na prądy reformacyjne XVI w. W związku z tym, że najważniejszą reakcją Kościoła katolickiego na reformację stanowiły obrady soboru trydenckiego (którego celem było m.in. przywrócenie prestiżu i autorytetu Kościoła) – kultura baroku uzupełniała jego postanowienia. Niemniej w baroku, oprócz nurtu dworsko‑katolickiego, można wyróżnić również nurt mieszczańsko‑protestancki, odwołujący się do klasycyzmuklasycyzmu. Na kształt kultury barokowej wpłynęły także liczne wojny, które uświadomiły ludziom kruchość życia. Na bazie tych doświadczeń w literaturze powróciły średniowieczne motywy vanitas (marność) i danse macabre (taniec śmierci).
Kontrasty i dysonanse
O ile literatura renesansowa zdominowana była przez klasycyzm, stawianie na przejrzystość, jednorodność stylistyczną utworów oraz popularność gatunków pochodzenia antycznego (jak np. oda, tragedia, epos), o tyle literatura barokowa wyróżnia się łączeniem wielu, niekiedy sprzecznych tendencji. Obok wątków metafizycznychmetafizycznych współistniały treści zmysłowe. Średniowieczne alegorie występowały wraz z ozdobnym językiem pełnym przenośni. Forma utworów, zakłócona i zdynamizowana przez kontrasty i dysonanse, często przesłaniała ich treść. Efekty ornamentalne wywoływane były poprzez wykorzystywanie figur retorycznych oraz zapożyczeń obcojęzycznych (makaronizmymakaronizmy). W utworach przeplatały się motywy biblijne, mitologiczne, fantastyczne, realistyczno‑naturalistyczne, humorystyczne i makabryczne. Poszczególne kraje wykształciły charakterystyczne dla siebie nurty: Włochy – marinizmmarinizm, Hiszpania i Włochy – konceptyzmkonceptyzm, Hiszpania – gongoryzmgongoryzm, Anglia – eufuizmeufuizm.
Z gatunków prozatorskich powstawały pamiętniki (np. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska oraz Jędrzeja Kitowicza), romans pasterski (np. Galatea Cervantesa), pierwsza powieść (Don Kichot Cervantesa), eposy rycersko‑fantastyczne, powieści łotrzykowskie, listy oraz silva rerum (zapiski dotyczące poszczególnych dni, sporządzane na bieżąco).
W ramach utworów lirycznych powstawały m.in. poematy sielankowe i elegijne, sonety, liryka religijna (John Milton), liryka konceptystycznakonceptystyczna oraz erotyki.
Dramat reprezentowany był przez komedie (Świętoszek i Skąpiec Moliera), tragikomedie (Cyd Pierre’a Corneille’a) i tragedie (El cerco de Numancia Cervantesa). Sztuki opowiadały historie zarówno religijne, dworskie, jak i ludyczne (commedia dell’arte).
Niepokój i poszukiwanie sensu
W XVII w. nastąpił znaczny rozwój nauk przyrodniczych. Wpływ na ten stan rzeczy miała zmiana podejścia do uprawiania nauki – wymagano od niej dostarczenia obiektywnych, niezależnych od religii, odpowiedzi na pytania człowieka odnoszące się do otaczającego go świata. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że wielu uczonych było jednocześnie filozofami.
Nowe spojrzenie na naukę wykształciły dwa podejścia dotyczące sposobu prowadzenia badań naukowych: racjonalizmracjonalizm – twierdzący, że wiedza pochodzi z samego rozumu ludzkiego oraz empiryzmempiryzm – utrzymujący, że wiedzę można osiągnąć za pomocą obserwacji i doświadczeń. Rozwój nauki wspomagały tworzone z inicjatyw monarchów towarzystwa naukowe (angielskie Royal Society powstałe w 1662 r. oraz francuska Académie royale des sciences z 1666 r.). Dzięki wynalezieniu teleskopu szczególnie rozwinęła się astronomia: Johannes Kepler odkrył prawa, które odpowiadają za ruch planet, Galileusz odkrył księżyce Jowisza oraz zjawiska bezwładności, Edmund Halley zasłynął odkryciem ruchu własnego gwiazd i eliptycznej orbity komet, natomiast Jan Heweliusz przeprowadził szczegółowe obserwacje Księżyca. Najwybitniejszym przedstawicielem nauki doby baroku był Isaac Newton, który sformułował trzy zasady dynamiki i prawo powszechnego ciążenia. Ponadto interesował się ruchem ciał niebieskich, optyką i matematyką (stworzył mechanikę klasyczną oraz rachunek różniczkowy i całkowy).
Indeks dolny Wymień odkrycia dokonane w XVII wieku. Z czego one wynikały? Indeks dolny koniecWymień odkrycia dokonane w XVII wieku. Z czego one wynikały?
Barokowe rozważania o ludzkiej kondycji
Niepokoje epoki odzwierciedlały zróżnicowane prądy filozoficzne. Thomas Hobbes, autor Lewiatana, twierdził, że świat natury i ludzi jest w stanie ciągłej wojny (bellum omnium contra omnes). Dlatego też, aby przezwyciężyć to napięcie, ludzie powinni zawrzeć umowę społeczną, w której zrzekną się swoich osobistych praw na rzecz suwerena w zamian za bezpieczeństwo i lepiej funkcjonujące społeczeństwo. Kartezjusz, autor Rozprawy o metodzie, opowiadał się za racjonalizmemracjonalizmem i zasadą „myślę, więc jestem” (cogito ergo sum), zgodnie z którą zwątpienie – myślenie – może prowadzić do prawdy możliwej do udowodnienia. Tylko człowiek myślący rzeczywiście istnieje. Blaise Pascal twierdził, że człowiek to „myśląca trzcina”, a zatem jego kondycja jest słaba i krucha. Ratunkiem dla człowieka jest tylko wiara w Boga, gdyż przy założeniu, że Bóg istnieje, człowiek uzyskuje życie wieczne, niewierzący zaś nie dostępuje tego szczęścia. Jeżeli jednak Boga nie ma, to zarówno człowiek wierzący, jak i niewierzący niczego nie tracą ani niczego nie zyskują, a zatem korzystniej dla człowieka jest wierzyć (zakład Pascala). Baruch Spinoza opowiadał się za panteizmem, zgodnie z którym wieczny i nieskończony Bóg jest tożsamy z przyrodą. Ponadto twierdził, że poznanie zmysłowe jest zawodne, ponieważ zależy od punktu widzenia obserwatora. Natomiast Gottfried Leibniz uważał, że dowodem na istnienie Boga jest uporządkowanie rzeczywistości, z czego wyprowadził wniosek, że człowiek żyje w najlepszym świecie z możliwych.
Nauka a religia
Konflikt między nauką a wiarą zapoczątkowały ataki Lutra i Kalwina na teorię Kopernika, która zdawała się przeczyć postulowanemu przez nich literalnemu odczytaniu Pisma Świętego. Kościół katolicki początkowo nie reagował, a niektórzy teologowie gotowi byli kosmologiczne fragmenty Biblii sprzeczne z odkryciem astronoma odczytywać alegorycznie. Dopiero spalenie w 1600 r. Giordana Bruna, zwolennika teorii kopernikańskiej (co prawda skazanego za niezwiązane z nią opinie teologiczne), oraz wystąpienie Galileusza w obronie heliocentryzmu spowodowało zaostrzenie rygorów względem uczonych. Galileusza zmuszono do wyrzeczenia się swych poglądów astronomicznych i objęto aresztem domowym. Jego Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym, wydany w 1632 r., znalazł się wraz z dziełem samego Kopernika na indeksie ksiąg zakazanych. W ten sposób popierający dotychczas naukę Kościół katolicki wszedł z nią w konflikt, uznając, że zanegowanie centralnego umiejscowienia Ziemi i człowieka we wszechświecie stanowi podważenie boskości Chrystusa, którego męka była najważniejszym wydarzeniem w dziejach wszechświata.
Wielcy uczeni nowożytności nie byli ateistami, lecz ludźmi głębokiej wiary i nie uważali swych odkryć za sprzeczne z wiarą. „Boże, moje myśli podążają za Twoimi!” – miał powiedzieć po odkryciu praw mechaniki Newton, który sam pisał komentarze do biblijnej księgi Apokalipsy. Zarówno on, jak i Bacon, Galileusz czy Kartezjusz byli przekonani, że to Bóg stworzył wszechświat, nad którym czuwa Jego Opatrzność, oni zaś jedynie odkrywają reguły, zgodnie z którymi został on urządzony przez Stwórcę. Przewrót naukowy XVII w. nie oznaczał więc przekreślenia religijnego obrazu świata.
Malowniczość, przepych i bogactwo
Sztuka doby baroku twórczo kontynuowała osiągnięcia renesansu. Malarstwo stosowało światłocień oraz dynamiczne przedstawienie postaci. Malarstwo ścienne wykorzystywało iluzjonizm, który nadawał efekt przestrzenności wnętrz. Malarstwo religijne służyło celom kontrreformacji, skupiając się na przedstawianiu martyrologii i tematów symboliczno‑mistycznych.
Podobnie jak w renesansie chętnie tworzono portrety. Ponadto na obrazach uwieczniane były pejzaże, martwa natura, sceny historyczne, alegoryczne, mitologiczne i rodzajowe. Do grona renesansowych malarzy należą: Rembrandt van Rijn (Straż nocna, Lekcja anatomii doktora Tulpa, Powrót syna marnotrawnego), Peter Paul Rubens (Zdjęcie z krzyża, Pokłon Trzech Króli, Święto Wenus) oraz Jan Vermeer van Delft (Dziewczyna z perłą, Kobieta czytająca list, Dziewczyna z dzbanem mleka).
Podobnie jak malarstwo rzeźba barokowa przedstawiała postaci w ruchu (dynamizm), wykorzystując teatralne gesty. Dzieła rzeźbiarskie często posiadały silne zabarwienie emocjonalnie oraz charakter patetyczny i stanowiły element ogrodów (np. ogrody pałacu w Wilanowie). Tematyka prac rzeźbiarskich obejmowała religię, mitologię, sceny rodzajowe oraz kompozycje alegoryczne. Przykładem rzeźbiarza barokowego jest Giovanni Lorenzo Bernini (popiersie Ludwika XIV, Ekstaza św. Teresy, dekoracje wnętrz bazyliki św. Piotra w Rzymie, Schody Królewskie w Pałacu Watykańskim).
Architektura sakralna miała podkreślać wielkość Kościoła (tryumfalizm) poprzez wielość elementów dekoracyjnych (np. pilastrypilastry) oraz wywieranie emocji (sensualizm). Wystawny wystrój wnętrz świątyń katolickich miał korespondować z bogactwem liturgii trydenckiej. Pierwszym kościołem w stylu barokowym był kościół jezuitów Il Gesú w Rzymie, który stał się pierwowzorem dla innych świątyń katolickich Europy (np. dla kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie).
Natomiast architektura świecka w epoce absolutyzmu służyła propagandzie królewskiej (np. pałace w Wersalu, Wilanowie, Peterhof, Sanssouci). Cechowała się monumentalizmem, rozmachem i bogatym zdobnictwem. Wokół pałaców powstawały rozległe ogrody, w których licznie występowały elementy małej architektury oraz rzeźby. Podobnie jak w epoce renesansu, z uwagi na rozwój wojskowości, zamki przebudowywano na pałace. W podobnym stylu wznoszono klasztory (np. Weingarten).
Barok był twórczym rozwinięciem osiągnięć odrodzenia, jednocześnie wprowadzał nowe założenia, które wychodziły poza kanony piękna renesansu. Przede wszystkim realizował założenia katolickiej kontrreformacji, lecz w sferze świeckiej wykształcił również bogate formy architektoniczne. Prądy umysłowe z jednej strony zmierzały w kierunku racjonalizmuracjonalizmu (Kartezjusz), który przyczynił się do rozwoju nauk matematyczno‑przyrodniczych, z drugiej – w obliczu doświadczeń wojen i kruchości życia – odwoływały się do wiary (Pascal). Różnorodność epoki obrazuje literatura baroku, która łączyła wątki mistyczne ze zmysłowymi.
Słownik
miał miejsce w latach 1545‑1563 i był odpowiedzią na postępującą reformację, jego celem było wprowadzenie reform, które ułatwiłyby walkę z herezją i naprawiły obyczaje w Kościele
(z franc. pilastre – filar) architektoniczny element dekoracyjny, imitujący kolumnę
(wł. frontone, od łac. frons, D. frontis – czoło) architektoniczny element w postaci trójkątnego szczytu, najczęściej wieńczący elewację budynku
(z łac. rationalis – rozsądny) kierunek w teorii poznania twierdzący, że wiedza pochodzi z samego rozumu ludzkiego
(z gr. empeiros – doświadczony) kierunek w teorii poznania twierdzący, że wiedza pochodzi z obserwacji i doświadczenia
filozoficzna nauka, której przedmiotem jest badanie własności bytu
wtrącenie z języka łacińskiego
kierunek włoskiej poezji barokowej wyróżniający się dbałością o przyciągającą formę utworu, dzięki stosowaniu licznych metafor, figur retorycznych oraz wyszukanego słownictwa; nazwa pochodzi od nazwiska poety włoskiego: Giambattista Marino
(z wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł, z łac. conceptio – spostrzeżenie, ujęcie) kierunek w włoskiej i hiszpańskiej poezji barokowej charakteryzujący się wykorzystywaniem zaskakujących kontrastów i niespodziewanych puent
(z łac. classicus „doskonały, wzorowy”) styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze nawiązujący do antyku. Powrót do klasycznych wzorców pojawił się w europejskiej kulturze w odrodzeniu, ale klasycyzm wpływał też na manieryzm, barok i rokoko
kierunek w hiszpańskiej poezji barokowej cechujący się stosowaniem zawiłej składni, częstym użyciem szyku przestawnego, nieoczekiwanych metafor, antytez i neologizmów, nazwa pochodzi od nazwiska poety hiszpańskiego: Luis de Góngora y Argote
styl w literaturze angielskiej wyróżniający się kunsztowną strukturą zdań, stosowaniem aliteracji, pytań retorycznych, porównań oraz wykorzystywaniem motywów mitologicznych; nazwa wywodzi się od imienia bohatera powieści Johna Lyly’ego – Euphuesa
Słowa kluczowe
barok, renesans, kontrreformacja, klasycyzm, racjonalizm, empiryzm, Molier, Newton, Rembrandt, Rubens, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.