Według Encyklopedii PWN transgresja morza to wkraczanie morza na obszary lądowe. Transgresje globalne są skutkiem podniesienia się poziomu oceanu światowego w wyniku np. topnienia lądolodów po okresach zlodowaceń lub zmniejszania się objętości basenów oceanicznych pod wpływem zmian prędkości ekspansji dna oceanicznego. Mogą również występować transgresje lokalne, które są efektem obniżania się powierzchni lądów z przyczyn tektonicznych.

Natomiast regresja morza to wycofywanie się morza z uprzednio zalanych obszarów. Może zachodzić na skutek ruchów epejrogenicznychruchy epejrogeniczneruchów epejrogenicznych – przykładem jest regresja Morza Bałtyckiego w Skandynawii, wywołana podnoszeniem się tego obszaru po stopieniu pokrywy lodowej – a także w wyniku zmian poziomu oceanu światowego, np. wskutek uwięzienia wielkiej ilości wody w lądolodach w okresach zlodowacenia.

Era kenozoiczna – okres plejstoceński

Wiadomo, że świat organiczny lądów i oceanów różni się. Zmiany poziomu mórz i oceanów powodują różnice w rodzaju osadów – wyraźnie widać to np. w osadach zgromadzonych w basenie Bałtyku. W osadach zachowują się skamieniałości  organizmów – żyjących w wodach słodkich lub słonych. Bałtyk jest morzem polodowcowym, w swojej historii bywał nie tylko morzem, ale także jeziorem. Liczne transgresje i regresje morskie są widoczne w badanych rdzeniach osadów.

W tych rdzeniach wyraźnie zaznacza się moment transgresji litorynowejMorze Litorynowelitorynowej na obszarze np. Zatoki Pomorskiej, sugerujący gwałtowny wzrost poziomu wody i zasolenia, na co wskazał wzrost wartości wskaźnika Mg/Ca, jak i pojawienie się licznych zbiorowisk morskich i brakicznychorganizmy brakicznebrakicznych okrzemek.

Ruchy morza wywołane przez zlodowacenie w epoce plejstoceńskiej są najlepiej poznane. Stopienie się wielkich ilości mas lodu zawartego w lądolodach i lodowcach spowodowało podniesienie się poziomu morza o 50–100 metrów. Było to przyczyną ogólnej poglacjalnej transgresji na całej Ziemi, zostały zalane niskie, nadbrzeżne lądy, w tym obszar dzisiejszego Morza Północnego - młode, poglacjalne torfowiska, lasy i ujścia rzek. Torfy, kości ssaków i wyroby ludzkie do dziś pojawiają się w sieciach rybackich przy okazji połowów na Morzu Północnym (np. na Dogger Bank).

W Indonezji, między Jawą a Sumatrą, także stwierdzono występowanie zalanych koryt rzek – zaobserwowano związki między fauną ryb słodkowodnych w rzekach obu wysp. Oznacza to, że obszar między tymi wyspami został zalany w wyniku transgresji morskiej i oddzielił obszary o identycznej faunie. W czasie regresji morza wycofujące się wody doprowadziły do połączenia się Jawy i Sumatry z kontynentem azjatyckim. Dzięki temu na wyspy dostał się tapir i nosorożec. Podobnie wiele gatunków przedostało się przez Cieśninę Beringa, która również (przy regresji morza) stanowiła przesmyk lądowy łączący Azję z Ameryką Północną.

Okres plejstoceński i współczesny są okresami dużych zmian położenia poziomu morza. W obrębie Pacyfiku zauważono terasy nadmorskie i ścięte rafy koralowe leżące na różnej wysokości – od 2,5 do ok. 250 metrów ponad poziomem morza oraz od 10 do ok. 140 metrów poniżej poziomu morza. Terasy te określają położenie poziomu morza w różnych okresach plejstocenu i wskazują, że poziom morza leżał wyżej (głównie w interglacjałach i w poglacjale) lub niżej (w glacjałach) w porównaniu do dzisiejszego poziomu. Odnosi się to szczególnie do teras podmorskich w pobliżu wybrzeża Kalifornii.

Era paleozoiczna i mezozoiczna

We wcześniejszych okresach geologicznych również dochodziło do częstych transgresji i regresji morskich. Np. na obszarze Polski mamy wiele przykładów potwierdzających, że część naszego kraju w różnych okresach była zalana morzem. W południowej Polsce występują grube pokłady wapieni mezozoicznych z licznymi śladami fauny morskiej – przykładem mogą być osady na terenie Wyżyny Małopolskiej (wapienie ze skamieniałościami amonitów).

R6nsEZ9NxmKSa

Zdjęcie przedstawia skamieniałość osadzoną na plastikowej podstawce. To amonit o płaskiej, spiralnej muszli.

Przykładami największych w dziejach Ziemi transgresji są transgresja ordowicka (największa w paleozoiku) i transgresja późnej kredy (największa w mezozoiku). Transgresja późnej kredy (górnokredowa) objęła około 23% powierzchni Ziemi. Całkowity wzrost poziomu morza do końca kredy (od 94 mln lat temu do 64 mln lat temu) sięgnął 650 m. Osady mórz epikontynentalnychmorze epikontynentalnemórz epikontynentalnych pokryły prawie cały obszar Europy (oprócz Skandynawii, Masywu Czeskiego, Walii, zachodniej Anglii, Szkocji i Irlandii), Morza Północnego, centralnej części Ameryki Północnej, centralnej Azji (na wschód od Morza Kaspijskiego), północnej części Afryki. Jednocześnie głębokomorska depozycjadepozycja głębokomorskagłębokomorska depozycja przebiegała na terenie południowego skraju Europy i Morza Śródziemnego.

Transgresja ordowicka miała bardzo dynamiczny przebieg, o czym świadczy szybka zmiana skał węglanowych z bogatym zespołem fauny bentonicznej (głównie ramienionogi, małże, trylobity) i nektonicznej (łodziki). W dolnej części osadów ordowiku dominują margle, które stopniowo są zastępowane wapieniami bioklastycznymibioklastbioklastycznymi. W miarę postępującej transgresji obszar zasilania (ląd) oddalał się, a ilość domieszek klastycznych malała, stąd też osady wyższej części ordowiku mają barwę szarą lub jasną. Osady te stopniowo są zastępowane głębszymi osadami – głównie wapieniami gruzłowymiwapienie gruzłowe (bulaste)wapieniami gruzłowymi. Zmieniają się także rodzaje skamieniałości, które występują w osadach – świadczy to o zmianach w świecie organicznym.

Przykłady zmian w świecie organicznym północno‑zachodniej Europy podczas transgresji i regresji morskiej pokazuje poniższy schemat.

RVVlaR7drMGse

Ilustracja przedstawia zmienność facjalną w profilach morskich poziomów faunistycznych westfalu. Po lewej stronie ilustracji są kolejne warstwy dna morskiego. Warstwy od dołu ku górze są następujące: węgiel, iłowce i mułowce, iłowce, piaskowce, węgiel. Warstwy węgla są najcieńsze, najgrubsza jest warstwa iłowców i mułowców. Po prawej stronie warstw są morskie zwierzęta, większość z nich posiada muszle. Zaznaczono przy nich transgresję, maksimum oraz regresję. W warstwie iłowców, mułowców, od najniższego poziomu zaznaczono następujące morskie zwierzęta: małże brakiczne i słodkowodne. Następnie jest fauna brakiczna i słodkowodna z Estheria, skamieniałości śladowe Planolites, otwornice, ramienionogi rodzina Lingula - faunę tę zaznaczono jako transgresję. Następnie są małże morskie, ramienionogi, głowonogi - zaznaczono je jako maksimum. Kolejno są ramienionogi rodzina Lingula, otwornice, skamieniałości śladowe span lang='la'>Planolites. Oznaczono je jako regresja. W górnej części warstwy iłowców, mułowców są ponownie małże brakiczne i słodkowodne.

Schemat pokazuje charakterystyczne facjefacjafacje zawierające określone grupy organizmów, w tym facjefacjafacje związane z obecnością fauny słodkowodnej, będące często integralną częścią stref przybrzeżnych. Zmiany spektrum fauny odzwierciedlają kolejne etapy transgresji i regresji morza oraz zmiany warunków środowiskowych, m.in.: odległość od brzegu, zmiany głębokości, ewentualnie zmiany zasolenia czy charakter dna zbiornika.

• a – facjafacjafacja brakiczno‑słodkowodna – obecność obok słodkowodnych ewentualnie brakicznych małży, stawonogów z rodzaju Estheria; stawonogi te były charakterystyczne dla środowisk bagiennych, znajdujących się w pobliżu zbiorników morskich, i często traktowane są jako „zwiastuny” transgresji morskiej;

• b – facjafacjafacja planolites – występuje w strefie przejściowej pomiędzy facjamifacjafacjami słodkowodnymi a morskimi i reprezentuje osady ujść rzek oraz strefę brzegową morza; facjafacjafacja ta często związana jest z końcową fazą regresji morskiej, lokalnie występuje także w spągu osadów związanych z transgresją morską;

• facjafacjac – facjafacjafacja otwornicowa reprezentuje osady morskie strefy przybrzeżnej i występuje zwykle w postaci cienkich wkładek ilastych;

• d – facjafacjafacja lingulowa to facjafacjafacja bardzo powszechnie występująca w obrębie morskich poziomów faunistycznych; obok licznie występujących ramienionogów z rodzaju Lingula; w osadach tej facjifacjafacji występują również igły gąbek i konodonty; facjafacjafacja ta reprezentuje, podobnie jak facjafacjafacja otwornicowa, osady morskie strefy przybrzeżnej;

• e – facjafacjafacja z fauną morską – głowonogami, ramienionogami i małżami – reprezentuje osady morskie.

Zmienność fauny bardzo dokładnie pokazuje zmiany paleośrodowiska: od środowiska słodkowodnego, poprzez brakiczne i płytkomorskie, do środowiska głębokomorskiego.

Słownik