Przeczytaj
Według Encyklopedii PWN transgresja morza to wkraczanie morza na obszary lądowe. Transgresje globalne są skutkiem podniesienia się poziomu oceanu światowego w wyniku np. topnienia lądolodów po okresach zlodowaceń lub zmniejszania się objętości basenów oceanicznych pod wpływem zmian prędkości ekspansji dna oceanicznego. Mogą również występować transgresje lokalne, które są efektem obniżania się powierzchni lądów z przyczyn tektonicznych.
Natomiast regresja morza to wycofywanie się morza z uprzednio zalanych obszarów. Może zachodzić na skutek ruchów epejrogenicznychruchów epejrogenicznych – przykładem jest regresja Morza Bałtyckiego w Skandynawii, wywołana podnoszeniem się tego obszaru po stopieniu pokrywy lodowej – a także w wyniku zmian poziomu oceanu światowego, np. wskutek uwięzienia wielkiej ilości wody w lądolodach w okresach zlodowacenia.
Era kenozoiczna – okres plejstoceński
Wiadomo, że świat organiczny lądów i oceanów różni się. Zmiany poziomu mórz i oceanów powodują różnice w rodzaju osadów – wyraźnie widać to np. w osadach zgromadzonych w basenie Bałtyku. W osadach zachowują się skamieniałości organizmów – żyjących w wodach słodkich lub słonych. Bałtyk jest morzem polodowcowym, w swojej historii bywał nie tylko morzem, ale także jeziorem. Liczne transgresje i regresje morskie są widoczne w badanych rdzeniach osadów.
W tych rdzeniach wyraźnie zaznacza się moment transgresji litorynowejlitorynowej na obszarze np. Zatoki Pomorskiej, sugerujący gwałtowny wzrost poziomu wody i zasolenia, na co wskazał wzrost wartości wskaźnika Mg/Ca, jak i pojawienie się licznych zbiorowisk morskich i brakicznychbrakicznych okrzemek
.
Ruchy morza wywołane przez zlodowacenie w epoce plejstoceńskiej są najlepiej poznane. Stopienie się wielkich ilości mas lodu zawartego w lądolodach i lodowcach spowodowało podniesienie się poziomu morza o 50–100 metrów. Było to przyczyną ogólnej poglacjalnej transgresji na całej Ziemi, zostały zalane niskie, nadbrzeżne lądy, w tym obszar dzisiejszego Morza Północnego - młode, poglacjalne torfowiska, lasy i ujścia rzek. Torfy, kości ssaków i wyroby ludzkie do dziś pojawiają się w sieciach rybackich przy okazji połowów na Morzu Północnym (np. na Dogger Bank).
W Indonezji, między Jawą a Sumatrą, także stwierdzono występowanie zalanych koryt rzek – zaobserwowano związki między fauną ryb słodkowodnych w rzekach obu wysp. Oznacza to, że obszar między tymi wyspami został zalany w wyniku transgresji morskiej i oddzielił obszary o identycznej faunie. W czasie regresji morza wycofujące się wody doprowadziły do połączenia się Jawy i Sumatry z kontynentem azjatyckim. Dzięki temu na wyspy dostał się tapir i nosorożec. Podobnie wiele gatunków przedostało się przez Cieśninę Beringa, która również (przy regresji morza) stanowiła przesmyk lądowy łączący Azję z Ameryką Północną.
Okres plejstoceński i współczesny są okresami dużych zmian położenia poziomu morza. W obrębie Pacyfiku zauważono terasy nadmorskie i ścięte rafy koralowe leżące na różnej wysokości – od 2,5 do ok. 250 metrów ponad poziomem morza oraz od 10 do ok. 140 metrów poniżej poziomu morza. Terasy te określają położenie poziomu morza w różnych okresach plejstocenu i wskazują, że poziom morza leżał wyżej (głównie w interglacjałach i w poglacjale) lub niżej (w glacjałach) w porównaniu do dzisiejszego poziomu. Odnosi się to szczególnie do teras podmorskich w pobliżu wybrzeża Kalifornii.
Era paleozoiczna i mezozoiczna
We wcześniejszych okresach geologicznych również dochodziło do częstych transgresji i regresji morskich. Np. na obszarze Polski mamy wiele przykładów potwierdzających, że część naszego kraju w różnych okresach była zalana morzem. W południowej Polsce występują grube pokłady wapieni mezozoicznych z licznymi śladami fauny morskiej – przykładem mogą być osady na terenie Wyżyny Małopolskiej (wapienie ze skamieniałościami amonitów).
![Zdjęcie przedstawia skamieniałość osadzoną na plastikowej podstawce. To amonit o płaskiej, spiralnej muszli.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R6nsEZ9NxmKSa/1624489267/H3gS8oVKID90hZ6lEuoVCsvXcmw6CEPi.jpg)
Przykładami największych w dziejach Ziemi transgresji są transgresja ordowicka (największa w paleozoiku) i transgresja późnej kredy (największa w mezozoiku). Transgresja późnej kredy (górnokredowa) objęła około 23% powierzchni Ziemi. Całkowity wzrost poziomu morza do końca kredy (od 94 mln lat temu do 64 mln lat temu) sięgnął 650 m. Osady mórz epikontynentalnychmórz epikontynentalnych pokryły prawie cały obszar Europy (oprócz Skandynawii, Masywu Czeskiego, Walii, zachodniej Anglii, Szkocji i Irlandii), Morza Północnego, centralnej części Ameryki Północnej, centralnej Azji (na wschód od Morza Kaspijskiego), północnej części Afryki. Jednocześnie głębokomorska depozycjagłębokomorska depozycja przebiegała na terenie południowego skraju Europy i Morza Śródziemnego.
Transgresja ordowicka miała bardzo dynamiczny przebieg, o czym świadczy szybka zmiana skał węglanowych z bogatym zespołem fauny bentonicznej (głównie ramienionogi, małże, trylobity) i nektonicznej (łodziki). W dolnej części osadów ordowiku dominują margle, które stopniowo są zastępowane wapieniami bioklastycznymibioklastycznymi. W miarę postępującej transgresji obszar zasilania (ląd) oddalał się, a ilość domieszek klastycznych malała, stąd też osady wyższej części ordowiku mają barwę szarą lub jasną. Osady te stopniowo są zastępowane głębszymi osadami – głównie wapieniami gruzłowymiwapieniami gruzłowymi. Zmieniają się także rodzaje skamieniałości, które występują w osadach – świadczy to o zmianach w świecie organicznym.
Przykłady zmian w świecie organicznym północno‑zachodniej Europy podczas transgresji i regresji morskiej pokazuje poniższy schemat.
![Ilustracja przedstawia zmienność facjalną w profilach morskich poziomów faunistycznych westfalu. Po lewej stronie ilustracji są kolejne warstwy dna morskiego. Warstwy od dołu ku górze są następujące: węgiel, iłowce i mułowce, iłowce, piaskowce, węgiel. Warstwy węgla są najcieńsze, najgrubsza jest warstwa iłowców i mułowców. Po prawej stronie warstw są morskie zwierzęta, większość z nich posiada muszle. Zaznaczono przy nich transgresję, maksimum oraz regresję. W warstwie iłowców, mułowców, od najniższego poziomu zaznaczono następujące morskie zwierzęta: małże brakiczne i słodkowodne. Następnie jest fauna brakiczna i słodkowodna z Estheria, skamieniałości śladowe Planolites, otwornice, ramienionogi rodzina Lingula - faunę tę zaznaczono jako transgresję. Następnie są małże morskie, ramienionogi, głowonogi - zaznaczono je jako maksimum. Kolejno są ramienionogi rodzina Lingula, otwornice, skamieniałości śladowe span lang='la'>Planolites. Oznaczono je jako regresja. W górnej części warstwy iłowców, mułowców są ponownie małże brakiczne i słodkowodne.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RVVlaR7drMGse/1624489268/U1DWQ33sTk73Zlpe5ErUWxZ9PFm4XwEB.png)
Schemat pokazuje charakterystyczne facjefacje zawierające określone grupy organizmów, w tym facjefacje związane z obecnością fauny słodkowodnej, będące często integralną częścią stref przybrzeżnych. Zmiany spektrum fauny odzwierciedlają kolejne etapy transgresji i regresji morza oraz zmiany warunków środowiskowych, m.in.: odległość od brzegu, zmiany głębokości, ewentualnie zmiany zasolenia czy charakter dna zbiornika.
![Schemat przedstawia zmienność taksonomiczną fauny w zależności od odległości od brzegu i głębokości zbiornika morskiego. Na górze schematu znajdują się rysunki poszczególnych morskich organizmów, głównie muszle. Od lewej strony do prawej są organizmy morskie w zależności od odległości od brzegu i głębokości zbiornika. Większość organizmów jest umieszczona pod czerwoną linią biegnącą od lewej strony ku dołowi schematu. Po prawej stronie nad czerwoną linią jest strzałka skierowana w prawo z napisem: otwarte morze. Po lewej stronie pod rysunkami zwierząt pod czerwoną linią jest napis: ląd ze strzałką skierowaną w lewo. Nad czerwoną strzałką po lewej stronie jest jedna muszla. Pod ilustracjami wyszczególniono nazwy kolejnych organizmów morskich, a pod nimi facje. Po lewej stronie schematu, czyli tam, gdzie morze jest płytkie, żyją: małże brakiczne i słodkowodne - pod nimi opis: Facja słodkowodna, osady rzeczne i jeziorne. Wysokie TOC, niski stopień wzbogacenia w pierwiastki śladowe, brak pirytu. Następnie, nieco głębiej, są: 1. skamieniałości śladowe Planolites lub fauna brakiczna i słodkowodna z Estheria, 2. Otwornice, 3. Lingula, Gąbki, Konodonty, 4. Myalina, Edmondia, Lingula, Ślimaki, 5. Productoids, Liliowce, Pectinois, Orbiculoidea, Serpuloides, Małżorazki, 6. Dunbarella, Posidonia, Anthracoceras, Nuculoids. Wszystkie te organizmy opisano: Frakcja lingulowa, osady brakiczne i płytkomorskie. Niskie TOC, niski stopień wzbogacenia w pierwiastki śladowe, obecność pirytu. Najgłębiej żyją Anthacoceras, Gastioceras, Dunbarella, Posidonia, Konodonty. To facja goniatylowa, osady głębokomorskie. Wysoki TOC, niski stopień wzbogacenia w pierwiastki śladowe, obecność pirytu.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RlYTcMcRr9Gmd/1624489269/ots8sg5J1ktgKyD5qZDvBGEkvXO8zhqX.png)
a – facjafacja brakiczno‑słodkowodna – obecność obok słodkowodnych ewentualnie brakicznych małży, stawonogów z rodzaju Estheria; stawonogi te były charakterystyczne dla środowisk bagiennych, znajdujących się w pobliżu zbiorników morskich, i często traktowane są jako „zwiastuny” transgresji morskiej;
b – facjafacja planolites – występuje w strefie przejściowej pomiędzy facjamifacjami słodkowodnymi a morskimi i reprezentuje osady ujść rzek oraz strefę brzegową morza; facjafacja ta często związana jest z końcową fazą regresji morskiej, lokalnie występuje także w spągu osadów związanych z transgresją morską;
facjac – facjafacja otwornicowa reprezentuje osady morskie strefy przybrzeżnej i występuje zwykle w postaci cienkich wkładek ilastych;
d – facjafacja lingulowa to facjafacja bardzo powszechnie występująca w obrębie morskich poziomów faunistycznych; obok licznie występujących ramienionogów z rodzaju Lingula; w osadach tej facjifacji występują również igły gąbek i konodonty; facjafacja ta reprezentuje, podobnie jak facjafacja otwornicowa, osady morskie strefy przybrzeżnej;
e – facjafacja z fauną morską – głowonogami, ramienionogami i małżami – reprezentuje osady morskie.
Zmienność fauny bardzo dokładnie pokazuje zmiany paleośrodowiska: od środowiska słodkowodnego, poprzez brakiczne i płytkomorskie, do środowiska głębokomorskiego.
Słownik
fragment twardego elementu (szkieletu, muszli) budującego organizmy żywe, transportowany i zdeponowany w skale osadowej; skały osadowe, zbudowane w większości z bioklastów, nazywa się skałami organodetrytycznymi (organogenicznymi)
geologiczny proces gromadzenia się osadów (okruchów mineralnych, skał, cząstek roślin i zwierząt) na dnie głębokiego morza
zespół wspólnych cech charakterystycznych dla skał utworzonych w różnych warunkach; skały (lub środowiska) tej samej facji mogą różnić się czasem powstania i miejscem, muszą jednak posiadać łączące je istotne cechy szczególne, najczęściej litologiczne lub paleontologiczne
organizmy o dużej tolerancji na stężenie jonów chlorkowych, utrzymujące równowagę osmotyczną w środowisku wód słonawych, o zawartości soli pośredniej między wodami słodkimi a morskimi
płytkie morze pokrywające obszar bloku kontynentalnego; powstawanie mórz epikontynentalnych wiąże się z transgresją morza, występującą często wraz z zakończeniem epoki lodowcowej lub z okresem intensywnego rozszerzania się oceanów
faza rozwoju Bałtyku; Morze Litorynowe istniało od ok. 6800 do ok. 2000 p.n.e.; powstało w wyniku podniesienia się poziomu oceanu światowego, wywołanego topnieniem lądolodów; miało większy zasięg i zasolenie niż dzisiejsze Morze Bałtyckie
inaczej ruchy lądotwórcze, czyli związane z powstawaniem lądów; poprzez pionowy ruch skorupy ziemskiej następuje jej podniesienie lub obniżenie, z czym związane są transgresja lub regresja morza
skały złożone z brył wapiennych tkwiących w wapiennym lub marglistym tle skalnym, które różni się od nich m.in. zwięzłością i barwą