Przeczytaj
Gabriela Zapolska była autorką cenioną przez część krytyków oraz czytelników za walkę z kołtuństwem, przekonania i bezkompromisowość. Jednak niektórzy odbiorcy uważali ją za „ptaka, co własne gniazdo kala”. Wypominano jej zbytnią ekspresję, emocjonalność tekstów, przekraczanie granic dobrego smaku, poruszanie tematów uważanych za tabu.
Mimo tak różnego odbioru jej sztuki cieszyły się popularnością, a każda nowa premiera wzbudzała sensację. Nadmienić trzeba, że w czasach Zapolskiej literaturę uważano za terytorium mężczyzn, zatem podjęcie się pracy pisarskiej przez kobietę było krytykowane.
Zapolska uważana jest za przedstawicielkę polskiego naturalizmu, demaskatorkę egoizmu, podwójnej moralności, obłudy i pruderiipruderii mieszczańskiej. Świadomie stosowana ironiaironia, wykorzystanie satyrysatyry i komizmukomizmu pomogły w piętnowaniu tego, co autorka uważała za zgubne dla społeczeństwa, rodziny, człowieka.
Twórczość Zapolskiej była wielokrotnie analizowana przez krytyków i ludzi związanych z teatrem. Aby zwrócić uwagę na pewne jej aspekty, warto przytoczyć głos krytyka teatralnego Tadeusza Kudlińskiego:
Maska i oblicze teatruAutorką najbardziej typową dla komedii naturalistycznejnaturalistycznej jest Gabriela (Śnieżko) Zapolska (18601860–1921), która była także aktorką i występowała w paryskim teatrze Antoine’a, skąd wyniosła dużą znajomość sceny i utwierdzenie swych naturalistycznych skłonności. Toteż jej komedie o dużej werwie dramatycznej – nieraz melodramatycznej – mają duże walory teatralne. Jaskrawe obnażenie deprawacji „menażerii ludzkiej” w komediach Zapolskiej i wyzywające zaatakowanie mieszczańskiej obłudy wywołało cnotliwe oburzenie, ale i dreszczyk podniecenia. Cykl komedii tego typu rozpoczęła Żabusia, postać lalki bez mózgu, a o dobrym sercu, prototyp całej serii sarkastycznych karykatur obyczajowych, ukoronowanych Moralnością pani Dulskiej. Postać tej władczej a potwornej kwoki domowej stała się synonimem galicyjskiej „dulszczyzny”„dulszczyzny”, więc parafialnej moralności pozorów, mieszczańskiego kołtuństwakołtuństwa i tępoty.
Źródło: Tadeusz Kudliński, Maska i oblicze teatru, Warszawa 1963, s. 252–253.
To tu w 1906 r. odbyła się prapremiera sztuki Gabrieli Zapolskiej Moralność pani Dulskiej
Moralność pani Dulskiej w reżyserii Tomasza Zygadły – spektakl Teatru Telewizji
Tomasz Zygadło (1947–2011) – polski reżyser filmowy i teatralny oraz scenarzysta. Debiutował w 1971 r. filmem dokumentalnym pt. Szkoła podstawowa. W roku 1977 nakręcił pierwszy film fabularny zatytułowany Rebus. Do najważniejszych dzieł Tomasza Zygadły należą spektakle zrealizowane w Teatrze Telewizji, np.: Kompozycja na cztery ręce, Kapelusz pełen deszczu, Ich czworo, Mówi Chandler, Kwartet, Józef i Maria, Moskwa‑Pietuszki, Łabędzi śpiew, Błahostka. Zrealizowany w 1992 r. spektakl Moralność pani Dulskiej znalazł się w Złotej Setce Teatru Telewizji.
Sam reżyser tak mówi o wyborze swojej artystycznej drogi:
Wywiad dla Czesława DondziłłyZająłem się fabułą, teatrem, telewizją nie dlatego, że przestałem cenić dokument, ale ponieważ wciąż poszukuję takiej formy widowiska, w której sam mógłbym zrealizować się najpełniej.
Źródło: Wywiad dla Czesława Dondziłły, „Film”, nr 1972/72.
W latach 70. XX w. Tadeusz Kudliński pisał o Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, że to sztuka wciąż aktualna, bo nie zmieniła się mieszczańska pruderyjna obyczajowość:
Vademecum teatromanaZnakomity i drapieżny teatr Zapolskiej (1857–1921) – rewolucjonizującej układ obyczajowy owych czasów i namiętnie zwalczanej przez filisterskie mieszczaństwo – na pruderię światka mieszczańskiego ma dziś jeszcze znamiona aktualności. Autorkę tę cechuje bystrość obserwacji i odwaga w atakowaniu problemu, a jej sztuki dynamika melodramatyczna oraz doskonałe role i sytuacje. Zapolska była pisarką niezwykle płodną, zostawiła około dwudziestu pięciu sztuk, z których nie wszystkie są świetne, niemniej kilka z nich, niezwykle cennych, weszło do klasyki tego typu teatru. Należą tu – najczęściej zresztą grywane – Moralność pani Dulskiej, Panna Maliczewska, Skiz, Ich czworo, Żabusia.
Źródło: Tadeusz Kudliński, Vademecum teatromana, Warszawa 1976, s. 262–263.
Czy Tomaszowi Zygadle udało się zachować drapieżność pierwowzoru literackiego? Krytycy uznali, że:
[…] Tomasz Zygadło nie uległ pokusie „odkrywczego” odczytania „Moralności pani Dulskiej”. Reżyser i scenograf przesunęli jedynie akcję w czasie, w lata 20., uciekając od atmosfery fin de siecle’u, ciężkich strojów, pluszów i aksamitów w wystroju wnętrz.
„Dyskretny urok dulszczyzny”, wedle określenia jednego z krytyków, współtworzyło znakomite aktorstwo, przede wszystkim Anny Seniuk w roli tytułowej i Janusza Michałowskiego, uparcie i jakże wymownie milczącego Felicjana Dulskiego.
[…] Anna Seniuk jako pani Dulska lat 90. wydawała się bardziej drapieżna, bardziej bezwzględna we wszystkich działaniach służących ocaleniu pozytywnego wizerunku własnej rodziny. Była może niezbyt sympatyczna, ale też nie odpychająca. Jak przekornie zauważył reżyser, Aniela Dulska to kobieta nieszczęśliwa i biedna, której wszyscy robią na przekór. Mąż wciąż milczy i bez przerwy potrzebuje cygar albo pieniędzy na kawę. Syn włóczy się po nocach, córki mają pstro w głowie, ciągle trzeba je zapędzać do lekcji i gam. […]Cytat za: FilmPolski.pl.
Kopiec Kościuszki to cel codziennych „wypraw” Felicjana Dulskiego
Słownik
(niem. Philister) – funkcjonujące w Młodej Polsce negatywne określenie ludzi o wąskich horyzontach, najczęściej mieszczan zajmujących się handlem, dla których jedyną wartością był pieniądz
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
(gr. komos - wesoły pochód) – śmieszność, zabieg polegający na zestawieniu zaskakujących zdarzeń, elementów rzeczywistości, postaci, stanów lub działań, wywołujących śmiech wśród odbiorców
(fr. naturalisme < łac. natura - natura) - kierunek literacki ukształtowany w 2. połowie XIX wieku we Francji; zgodnie z założeniami naturalistów rzeczywistość w dziele literackim miała być przedstawiana w obiektywistyczny sposób; istotną rolę odgrywały motywacje biologiczne wpływające na postępowanie bohaterów literackich; do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku zalicza się Emila Zolę
(etrus. satir – mowa, mówić, łac. satura lanx – misa z owocami) – utwór literacki ośmieszający lub krytykujący ukazywane w nim zjawiska, najczęściej wady ludzkie, stosunki społeczne, instytucje; ogół utworów mających na celu ośmieszenie, piętnowanie szkodliwych zjawisk, obyczajów, wad, stosunków społecznych; satyra jest anonimowa, nie uderza w konkretne osoby, operuje wyolbrzymieniem, karykaturą, groteską i ukazuje świat w krzywym zwierciadle
(gr. tragikós – tragiczny + fr. farse) – utwór teatralny lub filmowy łączący w sobie cechy tragedii i farsy, czyli odmiany komedii czerpiącej temat z życia codziennego, o błahych konfliktach, posługującej się często komizmem sytuacyjnym, grą słów, elementami groteski i karykatury