Jedyna taka szansa

Po I rozbiorze Polski ekspansja rosyjska skierowała się w stronę Turcji. W 1784 r. Rosja zagarnęła Krym i rozpoczęła przygotowania do włączenia kolejnych terenów. W działaniach tych wspierała ją Austria, która sama chciała zyskać na słabnącej pozycji sułtana, a przy okazji połączyć siły z Rosją przeciwko Prusom. Wysokie prawdopodobieństwo wybuchu wojny na wschodzie Europy w Polsce zostało przyjęte z entuzjazmem zarówno przez przedstawicieli stronnictwa dworskiego, jak i opozycję.

RiSIs4PcQnjgB1

Ilustracja przedstawia ludzi stojących nad brzegiem rzeki, patrzących na odpływającą łódź pełną pasażerów. Na rzece widać w oddali kilka innych pływających łodzi. Na horyzoncie zachód słońca.

Stanisław August Poniatowski przesłał Katarzynie II propozycję polsko‑rosyjskiego przymierza w październiku 1787 r., dwa miesiące po tym, jak Turcja wypowiedziała Rosji wojnę. Odpowiedź otrzymał dopiero latem kolejnego roku. Katarzyna II przystawała na zawiązanie przymierza, jednak na własnych warunkach. Zgodziła się na zwołanie skonfederowanego sejmu, na którym decyzje zapadały większością głosów, po to, aby wyraził on zgodę na wysłanie 12 tys. armii do walki z Turcją. O żadnych reformach nie mogło być mowy. Tymczasem długie oczekiwanie na decyzję Petersburga związało królowi ręce, a opozycja miała podstawy, aby zarzucać mu bierność i marnowanie okazji na przeprowadzenie reform. Ostatecznie sojusz polsko‑rosyjski upadł w wyniku protestu Fryderyka Wilhelma II, który sprzeciwił się umocnieniu wpływów Rosji nad Wisłą. Katarzyna II wycofała się z rozmów z królem polskim, gdyż zależało jej na neutralności Prus w toczonych przez nią konfliktach zbrojnych – w sierpniu 1788 r. Szwecja wypowiedziała Rosji wojnę i wojska carycy musiały walczyć na dwóch frontach.

Całkiem inaczej rosyjskie wojny z Turcją, a następnie ze Szwecją chciała wykorzystać opozycja. Liderzy obozu patriotycznego, Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Potocki, upatrywali w nich szansę na zaprowadzenie reform w porozumieniu z Fryderykiem Wilhelmem II. Dążyli do zniesienia rosyjskiej kurateli, a Prusy wydawały im się najlepszym sprzymierzeńcem ze względu na ich złe stosunki z Rosją. Antagonizm na linii Berlin–Petersburg wynikał z poparcia, jakiego caryca udzieliła Austrii – rywalce Prus w Rzeszy. Rosji zależało bowiem na utrzymaniu dobrych relacji z dworem wiedeńskim, z którym wspólnie prowadziła ekspansję kosztem Turcji.

R5CxPVdOHjJII

Ilustracja przedstawia budynek z dwoma wieżami wysuniętymi do przodu i schodami prowadzącymi do wejścia. Na czubkach wież oraz na dachu budynku widać rzeźby postaci. Po schodach wchodzą ludzie.

RRfeH0XTWt5i5

Fotografia przedstawia dwukondygnacyjny budynek z dwoma wysuniętymi po bokach sześcianami. W głównym budynku widać balkon i podcienie z wejściem głównym. Budynek ma dużo okien, przed nim widać chodnik i krótko przystrzyżony trawnik.

Inna grupa opozycyjna, tzw. obóz hetmański, z Franciszkiem Ksawerym Branickim na czele, optowała za przymierzem z Rosją, ale niezależnie od dworu. Dążyła do przywrócenia systemu sprzed elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego – nade wszystko wzmocnienia pozycji hetmanów i ograniczenia władzy króla do minimum.

Wspólne cele i sporne kwestie

Sejm rozpoczął obrady 6 października 1788 r. Posłowie zdawali sobie sprawę z destrukcyjnego wpływu liberum veto, dlatego zdecydowali się zawiązać konfederacjękonfederacja generalnakonfederację, która umożliwiała głosowanie większością głosów. Marszałkiem konfederackim koronnym został Stanisław Małachowski, natomiast litewskim Kazimierz Nestor Sapieha.

R1FGWVmpAfj5c

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku trzymającego w ręku przed sobą kilka stron papieru. Ma siwe kręcone włosy i jest ubrany w elegancki surdut.

R6mLiiExya8ov

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę ubranego w elegancki strój z wysokim kołnierzem. Ma ciemne kręcone włosy i uśmiecha się

W dwóch kwestiach niemal wszyscy posłowie zgromadzeni na Sejmie Wielkim byli zgodni: co do aukcji wojskaaukcja wojskaaukcji wojska, czyli powiększenia liczebności armii do 100 tys. żołnierzy, oraz wprowadzenia podatków, które by ją umożliwiły. Jeszcze w październiku uchwalili aukcję wojska, a w marcu kolejnego roku przyjęli ustawę o ofierze wieczystej, na mocy której szlachta miała płacić 10 proc. dochodu ze swoich dóbr, a duchowni 20 proc. Podniesiono też opłaty z królewszczyznkrólewszczyznakrólewszczyzn, wprowadzono nowe podatki w miastach i przejęto na rzecz skarbu państwa dobra biskupstwa krakowskiego.

Rojvh5I1p9Rso

Ilustracja przedstawia kilku mężczyzn stojących obok siebie, ubranych w różne wojskowe mundury. Wszyscy mają szable przy boku, jeden trzyma sztandar, inny gra na trąbce, jeszcze inny ma na ramieniu karabin z bagnetem skierowanym do góry.

Kością niezgody wśród posłów była reforma ustroju. Tydzień po otwarciu obrad król pruski wystosował deklarację, którą odczytano w sejmie. Przyjął w niej ton przyjaciela Rzeczypospolitej, ostrzegał przed Rosją i dawał nadzieję na zawiązanie przymierza. Opozycja wierzyła w te deklaracje i chociaż Stanisław August ostrzegał przed zgubnymi konsekwencjami antyrosyjskich wystąpień, doprowadziła do zlikwidowania Rady Nieustającej, dla wielu symbolu uzależnienia od Petersburga. Król stracił część stronników, których opozycja przekonała do słuszności kursu propruskiego. Nad nową formą ustroju pracować miała odtąd grupa zdominowana przez posłów opozycji, na czele której stał Ignacy Potocki.

Czarna procesja

Czarną procesją nazwano manifestację przedstawicieli 141 miast królewskich, która odbyła się 2 grudnia 1789 r. w Warszawie. Jej celem było zwiększenie wśród posłów Sejmu Wielkiego poparcia dla projektu reformy miast. Popierani przez Hugona Kołłątaja mieszczanie w czarnych płaszczach, z prezydentem Warszawy Janem Dekertem na czele przeszli ulicami stolicy do Zamku Królewskiego. Tam wręczyli królowi i posłom listę postulatów. Domagali się takich samych praw, jakie miała szlachta: nietykalności majątkowej i osobistej, podobnego prawa spadkowego, prawa do nabywania ziemi, możliwości pełnienia urzędów państwowych i kościelnych oraz włączenia do życia politycznego. Chcieli więcej niezależności dla samorządu miejskiego od władz państwowych (starostówstarostastarostów) oraz likwidacji tzw. jurydyk, czyli szlacheckich własności w miastach, niepodlegających prawu miejskiemu. Dzięki swojej determinacji wymusili utworzenie specjalnej komisji, której zadaniem było rozpatrzenie postulatów mieszczaństwa i włączenie ich do propozycji reform ustrojowych.

R1eYiNYBOoTOs

Ilustracja przedstawia grupę kilkudziesięciu osób jednolicie ubranych w długie płaszcze oraz nakrycia głowy stojących na placu przed wysokim budynkiem. Grupie maszerujących przewodzi mężczyzna idący z przodu w białej peruce, niosący w ręce czapkę oraz zwój kartek. Z przodu przed stojącymi biegnie młody chłopiec oraz stoją wojskowi z  karabinami. Z tyłu widać budynki wysokich kamienic.

Słownik

Słowa kluczowe

Sejm Wielki, Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 maja

Bibliografia

Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski. 1772‑1793‑1795, Warszawa 1990.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.

Zienkowska K., Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1976.