Przeczytaj
Jedyna taka szansa
Po I rozbiorze Polski ekspansja rosyjska skierowała się w stronę Turcji. W 1784 r. Rosja zagarnęła Krym i rozpoczęła przygotowania do włączenia kolejnych terenów. W działaniach tych wspierała ją Austria, która sama chciała zyskać na słabnącej pozycji sułtana, a przy okazji połączyć siły z Rosją przeciwko Prusom. Wysokie prawdopodobieństwo wybuchu wojny na wschodzie Europy w Polsce zostało przyjęte z entuzjazmem zarówno przez przedstawicieli stronnictwa dworskiego, jak i opozycję.
Stanisław August Poniatowski przesłał Katarzynie II propozycję polsko‑rosyjskiego przymierza w październiku 1787 r., dwa miesiące po tym, jak Turcja wypowiedziała Rosji wojnę. Odpowiedź otrzymał dopiero latem kolejnego roku. Katarzyna II przystawała na zawiązanie przymierza, jednak na własnych warunkach. Zgodziła się na zwołanie skonfederowanego sejmu, na którym decyzje zapadały większością głosów, po to, aby wyraził on zgodę na wysłanie 12 tys. armii do walki z Turcją. O żadnych reformach nie mogło być mowy. Tymczasem długie oczekiwanie na decyzję Petersburga związało królowi ręce, a opozycja miała podstawy, aby zarzucać mu bierność i marnowanie okazji na przeprowadzenie reform. Ostatecznie sojusz polsko‑rosyjski upadł w wyniku protestu Fryderyka Wilhelma II, który sprzeciwił się umocnieniu wpływów Rosji nad Wisłą. Katarzyna II wycofała się z rozmów z królem polskim, gdyż zależało jej na neutralności Prus w toczonych przez nią konfliktach zbrojnych – w sierpniu 1788 r. Szwecja wypowiedziała Rosji wojnę i wojska carycy musiały walczyć na dwóch frontach.
Całkiem inaczej rosyjskie wojny z Turcją, a następnie ze Szwecją chciała wykorzystać opozycja. Liderzy obozu patriotycznego, Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Potocki, upatrywali w nich szansę na zaprowadzenie reform w porozumieniu z Fryderykiem Wilhelmem II. Dążyli do zniesienia rosyjskiej kurateli, a Prusy wydawały im się najlepszym sprzymierzeńcem ze względu na ich złe stosunki z Rosją. Antagonizm na linii Berlin–Petersburg wynikał z poparcia, jakiego caryca udzieliła Austrii – rywalce Prus w Rzeszy. Rosji zależało bowiem na utrzymaniu dobrych relacji z dworem wiedeńskim, z którym wspólnie prowadziła ekspansję kosztem Turcji.
Inna grupa opozycyjna, tzw. obóz hetmański, z Franciszkiem Ksawerym Branickim na czele, optowała za przymierzem z Rosją, ale niezależnie od dworu. Dążyła do przywrócenia systemu sprzed elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego – nade wszystko wzmocnienia pozycji hetmanów i ograniczenia władzy króla do minimum.
Wspólne cele i sporne kwestie
Sejm rozpoczął obrady 6 października 1788 r. Posłowie zdawali sobie sprawę z destrukcyjnego wpływu liberum veto, dlatego zdecydowali się zawiązać konfederacjękonfederację, która umożliwiała głosowanie większością głosów. Marszałkiem konfederackim koronnym został Stanisław Małachowski, natomiast litewskim Kazimierz Nestor Sapieha.
Czy taka postawa była w tym czasie w Polsce popularna?
Na tym portrecie Sapieha trzyma w ręku laskę marszałka sejmu, bo czasami uważa się go za drugiego marszałka Sejmu Czteroletniego. Jaką faktycznie funkcję pełnił w tym czasie?
W dwóch kwestiach niemal wszyscy posłowie zgromadzeni na Sejmie Wielkim byli zgodni: co do aukcji wojskaaukcji wojska, czyli powiększenia liczebności armii do 100 tys. żołnierzy, oraz wprowadzenia podatków, które by ją umożliwiły. Jeszcze w październiku uchwalili aukcję wojska, a w marcu kolejnego roku przyjęli ustawę o ofierze wieczystej, na mocy której szlachta miała płacić 10 proc. dochodu ze swoich dóbr, a duchowni 20 proc. Podniesiono też opłaty z królewszczyznkrólewszczyzn, wprowadzono nowe podatki w miastach i przejęto na rzecz skarbu państwa dobra biskupstwa krakowskiego.
Kością niezgody wśród posłów była reforma ustroju. Tydzień po otwarciu obrad król pruski wystosował deklarację, którą odczytano w sejmie. Przyjął w niej ton przyjaciela Rzeczypospolitej, ostrzegał przed Rosją i dawał nadzieję na zawiązanie przymierza. Opozycja wierzyła w te deklaracje i chociaż Stanisław August ostrzegał przed zgubnymi konsekwencjami antyrosyjskich wystąpień, doprowadziła do zlikwidowania Rady Nieustającej, dla wielu symbolu uzależnienia od Petersburga. Król stracił część stronników, których opozycja przekonała do słuszności kursu propruskiego. Nad nową formą ustroju pracować miała odtąd grupa zdominowana przez posłów opozycji, na czele której stał Ignacy Potocki.
Czarna procesja
Czarną procesją nazwano manifestację przedstawicieli 141 miast królewskich, która odbyła się 2 grudnia 1789 r. w Warszawie. Jej celem było zwiększenie wśród posłów Sejmu Wielkiego poparcia dla projektu reformy miast. Popierani przez Hugona Kołłątaja mieszczanie w czarnych płaszczach, z prezydentem Warszawy Janem Dekertem na czele przeszli ulicami stolicy do Zamku Królewskiego. Tam wręczyli królowi i posłom listę postulatów. Domagali się takich samych praw, jakie miała szlachta: nietykalności majątkowej i osobistej, podobnego prawa spadkowego, prawa do nabywania ziemi, możliwości pełnienia urzędów państwowych i kościelnych oraz włączenia do życia politycznego. Chcieli więcej niezależności dla samorządu miejskiego od władz państwowych (starostówstarostów) oraz likwidacji tzw. jurydyk, czyli szlacheckich własności w miastach, niepodlegających prawu miejskiemu. Dzięki swojej determinacji wymusili utworzenie specjalnej komisji, której zadaniem było rozpatrzenie postulatów mieszczaństwa i włączenie ich do propozycji reform ustrojowych.
Jakie wydarzenia w Europie mogły stać się inspiracją dla polskich mieszczan?
Słownik
(od łac. augere – powiększać) zwiększenie stanu liczebnego wojska
(łac. confoederatio – związek, przymierze) związek skupiający większą część szlachty; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
dobra ziemskie należące do króla, od XVI w. dobra państwowe Rzeczypospolitej
(z łac. sanctiō, sanctiōnis - nakaz prawny) kara za naruszenie zasad, przepisów
(w prasłowiańskim starosta to człowiek najstarszy wiekiem lub rangą, od starostь - bycie starym) namiestnik królewski odpowiedzialny za bezpieczeństwo i sądownictwo w grodach (starosta grodowy); w przypadku starostw niegrodowych, które powstały z nowo powstających folwarków, starosta (niegrodowy) nie miał władzy sądowej
Słowa kluczowe
Sejm Wielki, Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 maja
Bibliografia
Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski. 1772‑1793‑1795, Warszawa 1990.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
Zienkowska K., Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1976.