Retoryka dawniej i dziś

Współcześnie retorykaretorykaretoryka ma złą opinię. W potocznej świadomości sprowadzona została do sztuki manipulowania odbiorcą. Nie zawsze tak jednak było. Uznawana była kiedyś za podstawowy element wykształcenia – retoryka należała do jednej ze sztuk wyzwolonychsztuki wyzwolonesztuk wyzwolonych.

Starożytni myśliciele traktowali ją nie tylko jako sztukę, umiejętność, którą powinien posiadać każdy szanujący się obywatel, ale również jako naukę – wiedzę o tym, co dzisiaj nazwalibyśmy komunikacją.

W starożytności retoryka nazywana była „sztuką pięknego mówienia”. Ważne w tej definicji jest słowo „sztuka”. Wskazuje ono na to, że jest to pewna umiejętność, technika, którą można ćwiczyć i rozwijać. Z tego powodu lekcje retoryki były elementem wykształcenia. Oczekiwano bowiem, że każdy obywatel będzie te umiejętności posiadał.

Pamiętajmy, że w starożytnych ustrojach politycznych decyzje podejmowane były na publicznych zgromadzeniach. Umiejętność odpowiedniego przemawiania i przekonywania była więc kluczowa dla udziału we wspólnocie politycznej.

RoVvtIDybHPXn1
Ilustracja przedstawia popularną alegorię retoryki. Jest nią kobieta z tarczą i mieczem. Symbolizuje to dwie podstawowe funkcje retoryki: obronę i atak.
Źródło: Sailko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Nie należy jednak sprowadzać „pięknego mówienia” tylko do efektownego krasomówstwa. Dobry retor to nie ktoś, kto używa pięknych słów, ale ktoś, kto w sposób uporządkowany i przemyślany potrafi przedstawić swoje racje i przekonać do nich słuchaczy. Stąd w klasycznej retoryce można wyróżnić trzy podstawowe funkcje.

Pierwszą z nich jest informowanie. Wypowiedź powinna służyć przekazywaniu informacji w taki sposób, by trafić do intelektu odbiorcy.

Druga funkcja jest określana jako zniewalająca. Samo przedstawienie informacji nie wystarcza, jeżeli trzeba podjąć jakąś decyzję. Dobry retor musi – przy użyciu odpowiednich środków – umieć wpłynąć na wolę słuchaczy.

Na koniec warto wspomnieć o funkcji estetycznej. Dobra wypowiedź powinna zachwycić słuchaczy doborem słów, metafor czy też konstrukcją wypowiedzi.

R1bib5UuYRjNM1
Ten pochodzący z XVI wieku drzeworyt prezentuje jeszcze inną personifikację retoryki. Napis na przedstawieniu mówi o tym, że retoryka jest najcudowniejszą ze wszystkich umiejętności. Przez wieki stawiano retorykę w centrum wykształcenia.
Źródło: domena publiczna.

Retoryka w starożytności 1

RV1vZV7TJh2E01
Tak jak najsłynniejszym retorem starożytnej Grecji był Demostenes, tak w przypadku Rzymu był nim Cyceron. Był on nie tylko słynnym mówcą, którego podziwiali nawet jego wrogowie, ale też doskonałym teoretykiem retoryki, mającym wpływ na dalszy rozwój tej dziedziny. Cyceron twierdził, że idealny mówca to nie tylko osoba sprawnie posługująca się językiem. Musi on również posiadać odpowiednie wykształcenie oraz odpowiednie zasady moralne.
Źródło: domena publiczna.

Starożytna retoryka ma swoje źródła w greckiej mitologii. Bogiem, którego wiązaną z tą sztuką, był Hermes – patron dróg, podróży i kupców. Uważano, że w handlu ważną umiejętnością jest umiejętność dobijania targu, czyli przekonywania. Hermes jest również posłańcem boskim – tym, który przewodzi, ale też odprowadza dusze zmarłych do zaświatów. Ważną postacią była również bogini Pejto (czy też Perswazja) odpowiedzialna za przekonania i miłosną namowę.

R11woh0zXGMIh
Demostenes, żyjący w latach 384–322 p.n.e., jest uważany za jednego z najsłynniejszych retorów starożytności. Wsławił się tym, że wygłaszał płomienne mowy, a to zagrzewające Ateńczyków do walki, a to nawołujące współobywateli do zwiększenia wydatków na zbrojenia. W czasie wojen z Macedonią wygłaszał ostre mowy oskarżycielskie przeciwko władcy tego kraju – Filipowi II. W nawiązaniu do tego faktu wystąpienia te nazywane są filipikami.
Źródło: Sting, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Badacze twierdzą jednak, że filozoficzne podstawy retoryki stworzyli sofiści – wędrowni nauczyciele, którzy zarabiali, przygotowując młodzież grecką do życia publicznego. Sofiści stanowili różnorodną grupę, która nie miała jednolitych poglądów. Wskazywali jednak na względność pewnych przekonań (relatywizm), a także pragmatyzm jako kryterium prawdy i działania. Umiejętność celowego i skutecznego argumentowania miała w tej perspektywie fundamentalne znaczenie.

Erystyka, czyli jak wygrać kłótnię

Sztuką zbliżoną retoryce jest erystykaerystykaerystyka. Warto kilka słów o tym powiedzieć, bo czasami sztuka pięknego mówienia jest mylnie utożsamiana właśnie z nią. Erystyka jest sztuką prowadzenia sporów, ale w taki sposób, by doprowadzić do wygranej – bez względu na prawdę. Kłótnie i spory są naturalnym zjawiskiem społecznym. Czasami zapomina się jednak, że celem dyskusji jest wypracowanie dobrego rozwiązania, a nie np. zrobienie korzystnego wrażenia.

RGjDQ9B9Yudhx
Elementem kampanii wyborczej są publiczne debaty. W założeniu mają one służyć temu, by kandydaci zaprezentowali swoje stanowisko. W praktyce jednak kwestie merytoryczne schodzą na drugi plan – ważniejsze staje się, kto debatę wygrał, czyli zrobił lepsze wrażenie. Wrażenie to często buduje się, korzystając z erystycznych sztuczek. Zdjęcie prezentuje spotkanie, jakie odbyli kandydaci na urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych: Ronald ReaganWalter Mondale.
Źródło: domena publiczna.

Jedną z technik może być odwoływanie się, podczas dyskusji, do autorytetów. Zamiast podawania własnych argumentów i dowodów, mówca może przytoczyć cytat osoby powszechnie uznanej jako autorytet. Oczywiście ten cytat może być przekręcony lub nawet fałszywy – nie liczy się prawda, ale wrażenie. Chwyt ten nosi nazwę argumentum ad verecundiam, czyli argument do nieśmiałości.

R1bavuMn1uzxv1
Różne rodzaje chwytów erystycznych zostały zebrane i omówione przez niemieckiego filozofa Artura Schopenhauera.
Źródło: domena publiczna.

Inną techniką może być tryumfalne ogłoszenie, że wygrało się sprzeczkę – nawet jeżeli argumenty o tym nie świadczą. Tu najważniejsza jest pewność mówcy. Wyobraź sobie sytuację, że ktoś zaczyna sobie zdawać sprawę z tego, że nie ma racji i nie ma dobrych argumentów, i nagle podsumowuje debatę, zdecydowanym tonem: „I to wszystko świadczy o tym, że mam rację”. Jeżeli przeciwnik jest nieśmiały, to nie uda mu się odpowiednio zareagować.

Jednym z bardziej popularnych argumentów jest argument wymierzony w osobę, czyli argument ad personam. Technika ta polega na tym, że atakuje się bezpośrednio swojego przeciwnika – obrażając go, podważając jego kompetencje lub inteligencję.

Erystyka i retoryka są podobne w tym, że obie te sztuki mają na celu przekonanie drugiej strony do określonego zdania. Różnica polega na tym, że retoryka stara się tego dokonać doborem i jakością argumentów, erystyka zaś wywarciem odpowiedniego wrażenia.

R12I8Sa41lgYo1
Autorem pierwszego podręcznika do retoryki miał być Koraks z Syrakuz, żyjący w pierwszej połowie V w. p.n.e. Po upadku tyranii na Sycylii wielu obywateli musiało dochodzić swoich racji przed obliczem sądu. Aby to robić skutecznie, potrzebowali umiejętności odpowiedniego przemawiania i przekonywania.
Ilustracja przedstawia ruiny teatru w Syrakuzach.
Źródło: Victoria z London, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Słownik:

erystyka
erystyka

(gr. éris – kłótnia) sztuka prowadzenia sporów polegająca na używaniu pozamerytorycznych argumentów, mająca na celu wygranie dyskusji, bez względu na prawdę

retoryka
retoryka

sztuka tworzenia skutecznej wypowiedzi pisemnej lub ustnej, mającej na celu przekonanie odbiorców; jest to również rodzaj refleksji teoretycznej nad sposobami komunikacji

sztuki wyzwolone
sztuki wyzwolone

działalność naukowa i edukacyjna, której celem nie jest zaspokajanie praktycznych potrzeb, ale poznanie teoretyczne; nazwa wzięła się stąd, że jest to rodzaj studiów, które godne są człowieka wolnego; zakres sztuk wyzwolonych został ustalony w starożytności i miał zastosowanie aż do czasów nowożytnych; do klasycznych sztuk wyzwolonych zaliczano gramatykę, retorykę, dialektykę, arytmetykę, geometrię, astronomię i muzykę; z czasem sztuki wyzwolone stały się synonimem prowadzenia badań