Retoryka dawniej i dziś

Współcześnie retorykaretorykaretoryka ma złą opinię. W potocznej świadomości sprowadzona została do sztuki manipulowania odbiorcą. Nie zawsze tak jednak było. Uznawana była kiedyś za podstawowy element wykształcenia – retoryka należała do jednej ze sztuk wyzwolonychsztuki wyzwolonesztuk wyzwolonych.

Starożytni myśliciele traktowali ją nie tylko jako sztukę, umiejętność, którą powinien posiadać każdy szanujący się obywatel, ale również jako naukę – wiedzę o tym, co dzisiaj nazwalibyśmy komunikacją.

W starożytności retoryka nazywana była „sztuką pięknego mówienia”. Ważne w tej definicji jest słowo „sztuka”. Wskazuje ono na to, że jest to pewna umiejętność, technika, którą można ćwiczyć i rozwijać. Z tego powodu lekcje retoryki były elementem wykształcenia. Oczekiwano bowiem, że każdy obywatel będzie te umiejętności posiadał.

Pamiętajmy, że w starożytnych ustrojach politycznych decyzje podejmowane były na publicznych zgromadzeniach. Umiejętność odpowiedniego przemawiania i przekonywania była więc kluczowa dla udziału we wspólnocie politycznej.

RoVvtIDybHPXn1

Zdjęcie przedstawia płaskorzeźbę. Jest ona umieszczona w ramce w kształcie rombu. Płaskorzeźba ukazuje siedzącą kobietę. Kobieta w lewej ręce trzyma tarczę. W prawej ręce trzyma miecz.

Nie należy jednak sprowadzać „pięknego mówienia” tylko do efektownego krasomówstwa. Dobry retor to nie ktoś, kto używa pięknych słów, ale ktoś, kto w sposób uporządkowany i przemyślany potrafi przedstawić swoje racje i przekonać do nich słuchaczy. Stąd w klasycznej retoryce można wyróżnić trzy podstawowe funkcje.

Pierwszą z nich jest informowanie. Wypowiedź powinna służyć przekazywaniu informacji w taki sposób, by trafić do intelektu odbiorcy.

Druga funkcja jest określana jako zniewalająca. Samo przedstawienie informacji nie wystarcza, jeżeli trzeba podjąć jakąś decyzję. Dobry retor musi – przy użyciu odpowiednich środków – umieć wpłynąć na wolę słuchaczy.

Na koniec warto wspomnieć o funkcji estetycznej. Dobra wypowiedź powinna zachwycić słuchaczy doborem słów, metafor czy też konstrukcją wypowiedzi.

RV1vZV7TJh2E01

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach są widoczne zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy.

Starożytna retoryka ma swoje źródła w greckiej mitologii. Bogiem, którego wiązaną z tą sztuką, był Hermes – patron dróg, podróży i kupców. Uważano, że w handlu ważną umiejętnością jest umiejętność dobijania targu, czyli przekonywania. Hermes jest również posłańcem boskim – tym, który przewodzi, ale też odprowadza dusze zmarłych do zaświatów. Ważną postacią była również bogini Pejto (czy też Perswazja) odpowiedzialna za przekonania i miłosną namowę.

R11woh0zXGMIh

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole i policzkach widoczne są zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wyłupiaste oczy. Włosy mężczyzny są krótkie, kręcone. Mężczyzna ma brodę i wąsy.

Badacze twierdzą jednak, że filozoficzne podstawy retoryki stworzyli sofiści – wędrowni nauczyciele, którzy zarabiali, przygotowując młodzież grecką do życia publicznego. Sofiści stanowili różnorodną grupę, która nie miała jednolitych poglądów. Wskazywali jednak na względność pewnych przekonań (relatywizm), a także pragmatyzm jako kryterium prawdy i działania. Umiejętność celowego i skutecznego argumentowania miała w tej perspektywie fundamentalne znaczenie.

Erystyka, czyli jak wygrać kłótnię

Sztuką zbliżoną retoryce jest erystykaerystykaerystyka. Warto kilka słów o tym powiedzieć, bo czasami sztuka pięknego mówienia jest mylnie utożsamiana właśnie z nią. Erystyka jest sztuką prowadzenia sporów, ale w taki sposób, by doprowadzić do wygranej – bez względu na prawdę. Kłótnie i spory są naturalnym zjawiskiem społecznym. Czasami zapomina się jednak, że celem dyskusji jest wypracowanie dobrego rozwiązania, a nie np. zrobienie korzystnego wrażenia.

RGjDQ9B9Yudhx

Zdjęcie przedstawia debatę dwóch polityków. Za mównicami stoi dwóch mężczyzn. To Ronald Regan i Walter Mondale. Ronald Regan jest w trakcie przemawiania. Przygląda mu się Walter Mondale.

Jedną z technik może być odwoływanie się, podczas dyskusji, do autorytetów. Zamiast podawania własnych argumentów i dowodów, mówca może przytoczyć cytat osoby powszechnie uznanej jako autorytet. Oczywiście ten cytat może być przekręcony lub nawet fałszywy – nie liczy się prawda, ale wrażenie. Chwyt ten nosi nazwę argumentum ad verecundiam, czyli argument do nieśmiałości.

R1bavuMn1uzxv1

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki. Jest ona w języku polskim. To Sztuka prowadzenia sporów Arthura Schopenhauera z 1893 roku.

Inną techniką może być tryumfalne ogłoszenie, że wygrało się sprzeczkę – nawet jeżeli argumenty o tym nie świadczą. Tu najważniejsza jest pewność mówcy. Wyobraź sobie sytuację, że ktoś zaczyna sobie zdawać sprawę z tego, że nie ma racji i nie ma dobrych argumentów, i nagle podsumowuje debatę, zdecydowanym tonem: „I to wszystko świadczy o tym, że mam rację”. Jeżeli przeciwnik jest nieśmiały, to nie uda mu się odpowiednio zareagować.

Jednym z bardziej popularnych argumentów jest argument wymierzony w osobę, czyli argument ad personam. Technika ta polega na tym, że atakuje się bezpośrednio swojego przeciwnika – obrażając go, podważając jego kompetencje lub inteligencję.

Erystyka i retoryka są podobne w tym, że obie te sztuki mają na celu przekonanie drugiej strony do określonego zdania. Różnica polega na tym, że retoryka stara się tego dokonać doborem i jakością argumentów, erystyka zaś wywarciem odpowiedniego wrażenia.

Słownik: