Przeczytaj
Żydzi na XIX‑wiecznych ziemiach polskich
ŻydziPytanie: kiedy, z jakich powodów, ewentualnie – w jakim celu Żydzi osiedlili się wśród Polaków, zadawano w końcu XIX stulecia w bardzo różnym kontekście. Czy musieli tu osiąść? Czy sami to miejsce wybrali? Czy zachęciły ich lokalne warunki? Za wszystkimi odpowiedziami stały emocje. Popularna legenda o Po‑lin (w języku hebrajskim: tu spocznij), gościnnym miejscu, które wskazał Pan wygnańcom z Niemiec, podobała się asymilatorom i nie raniła ortodoksów, dumnych z tutejszych akademii rabinackichrabinackich i centrów chasydzkichchasydzkich. Kiedyś był to z pewnością gościnny kraj.
Źródło: Andrzej Żbikowski, Żydzi, Wrocław 1997, s. 15.
Kwestia współistnienia Polaków i Żydów była w XIX wieku bardzo żywa. Dyskutowano o zakresie praw, jakie można by nadać Żydom pod warunkiem ich asymilacji do polskiej kultury. Problematyka ta pobudzała umysły pozytywistycznych pisarzy, publicystów i ludzi nauki. Wiązała się z kilkoma ważkimi zagadnieniami: Czy możliwe jest równouprawnienie różnych warstw społeczeństwa? Czy relacje między ludźmi w wielonarodowym społeczeństwie mogą się opierać na otwartości i tolerancjitolerancji? Eliza Orzeszkowa w swych powieściach tendencyjnychpowieściach tendencyjnych dowodziła, że zmiana nastawienia do kwestii żydowskiej jest możliwa. Z dużym zaangażowaniem głosiła hasła pozytywistyczne.
O Żydach i kwestii żydowskiejTak w ciemnych masach ludu naszego, jak w ciemnym tłumie żydowskiej ludności, przychodzi nam siać to, czego nie zasiały wieki minione. Obywatelskie pojęcia, uczucia i dążenia nie istnieją w nich, bo istnieć jeszcze nie mogą, bo przyjdą, przyjść muszą wraz z przyzwyczajeniem do brania współudziału w obywatelskich prawach i godnościach. Obie te grupy społeczne od bardzo niedawna dopiero zrzuciły z bark swych gniotący je długo ciężar poniżenia, od bardzo niedawna otworzyły się przed niemi na oścież przybytki umysłowego światła. Dwa dziesiątki lat nie mogą zniszczyć roboty kilku wieków. Nie nienawiści tu potrzeba, nie złorzeczeń ani wzgardy, lecz przeciwnie filozoficznej wyrozumiałości, życzliwej pomocy, cierpliwego oczekiwania na wyniki wytrwałej pracy. Praca ta względem Żydów i łatwiejszą jest i trudniejszą, niż względem chłopów. Ułatwia ją bystrość umysłowa żydów, ruchliwość ich i częstsze, liczniejsze stykanie się z oświeconymi klasami na polu interesów różnostronnych, utrudnia różność języka i wyznania, zaciekłość religijna, spotykająca się z takąż zaciekłością strony drugiej, nade wszystko zaś, wiekami wyrobione, niechętne i wzgardliwe uprzedzenie, które śród warstw oświeconych, w stosunku do chłopów zniknęły całkiem już prawie, w stosunku zaś do Żydów trwają w mniej silnym niż dawniej, lecz w silnym jeszcze natężeniu.
Źródło: Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882, s. 31–32.
Rozprawa Orzeszkowej O Żydach i kwestii żydowskiej (1882) rozpoczyna się słowami:
O Żydach i kwestii żydowskiejZapytujesz pan o myśli, które powstały we mnie, gdy do cichego kąta mego wichry grudniowe przyniosły wieści o burzy warszawskiej.
Źródło: Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882, s. 31–32.
Tym zdaniem pisarka nawiązała do pogromu, jaki miał miejsce w Warszawie w dniach 25‑27 grudnia 1881 r. Fala prześladowań Żydów w Rosji carskiej w latach 1880–81 nasiliła się po zabójstwie cara Aleksandra II (1881). W ciągu 2 lat doszło do ponad dwustu wystąpień antyżydowskich, które władze carskie wykorzystały jako pretekst do wprowadzenia ograniczeń prawnych wobec Żydów. Wydarzenia z grudnia 1881 przybrały w Warszawie następujący obrót:
Pogromy Żydów w Królestwie Polskim w prasie rosyjskiejPogrom w Warszawie zdarzył się w czasie Bożego Narodzenia 1881 r. Rano 25 grudnia w czasie mszy w kościele Świętego Krzyża rozległ się krzyk „Pali się”. Doszło do wybuchu paniki. 28 osób zginęło, a ponad 100 zostało rannych. Błyskawicznie rozeszła się plotka o tym, że sprawcami tragedii byli Żydzi. Mówiono, że kieszonkowiec (Żyd) spowodował swoim okrzykiem paniczną ucieczkę przed pożarem, aby odwrócić uwagę wiernych i ułatwić sobie złodziejską robotę. Wieczorem rozpoczęły się napady na żydowskie sklepy i domy, trwające do 27 grudnia. Dopiero wówczas wojsku udało się powtrzymać tłum. Zginęło dwóch Żydów, rannych było 24.
Źródło: Jekaterina Notkina, Pogromy Żydów w Królestwie Polskim w prasie rosyjskiej, [w:] Kamil Kijek, Artur Markowski, Konrad Zieliński, Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX, t. 3, Warszawa 2019, s. 147.
Wspólna historia narodu polskiego i żydowskiego była pełna dramatycznych zwrotów. Eliza Orzeszkowa pisała:
O Żydach i kwestii żydowskiejAbsolutne równouprawnienie Żydów z innymi klasami ludności staje dziś przed nami w tym samym świetle, w jakim przed oczami mężów stanu obradujących na Czteroletnim Sejmie stanęło równouprawnienie mieszczan. Najdroższe imiona przeszłości naszej i znane jej doświadczenia, najwymowniejsze głosy i najgwałtowniejsze potrzeby naszej teraźniejszości nawołują nas w tym kierunku. Wszystkie prace dla wszystkich, wszystkie społeczne godności dla wszystkich, wszystkie drogi, cele i narzędzia dla wszystkich, wszystkie nade wszystko, o! nade wszystko, źródła oświaty dla wszystkich, oto modlitwa, którą z rana i wieczór słać winniśmy do nieba i ziemi, do umysłów i sumień tych, którzy jej nie umieją jeszcze, i tych, którzy ją z ust naszych na kartę życia przenieść mogą.
Źródło: Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882, s. 65.
O Żydach i kwestii żydowskiejWierzę mocno, że zbiorowa indywidualność nasza posiada za sobą tradycję taką, a w samej sobie takie jeszcze siły trwania i życia, że myśl oświecona i niepodległa w najszerszych rozmiarach i ze wszystkimi nawet krańcowościami swymi, unicestwić właściwych cech jej, ani o zagładę przyprawić jej nie może. Wierzę, iż prędzej lub później, może bardzo prędko, zrozumiemy wielką omyłkę naszą i zamiast gasić światło, z całych i wszystkich sił naszych rozpalać je będziemy. Wierzę, że na wyższy poziom wyniósłszy ogólną umysłowość naszą, prędzej niż dotąd pozbywać się będziemy starych przesądów i nałogów; że pod działaniem uswobodnionej i wyćwiczonej myśli, prędzej, dzielniej wykonywać się będą wszystkie nasze przedsięwzięcia i prace, że wiekowa cywilizacja nasza skrzepiona i odmłodzona wiedzą i pojęciami czasów nowych, przyciągnie ku sobie i spoi ze sobą te grupy społeczne, które dziś są jej jeszcze wrogie albo obce.
Wierzę, że gdy dziecinne baśnie i fantastyczne widma ustąpią miejsca prawdom i naukom wiedzy, nienawiści umilkną, odrębności znikną, niedołęstwa zamienią się w dzielność, a pogardy i złorzeczenia we wzajemny szacunek dla praw i godności człowieka. Wierzę mocno, że tak się stanie. A jeśli ta wiara moja próżnym jest marzeniem, niech umrę wprzód, nim ją postradam!Źródło: Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej, Wilno 1882, s. 102.
Słownik
(łac. cultura - uprawa) - przyjmowanie wzorców kulturowych przez jednostkę; określenie zjawisk zachodzących na styku kultur pomiędzy ludźmi (jednostkami i grupami)
(łac. assimilatio - upodobanie) Żydów – pod wpływem idei oświecenia kolejne państwa zaczęły znosić ograniczenia wobec Żydów, co postulowali także przedstawiciele oświecenia żydowskiego – haskali. W 2. poł. XIX w. działaniom na rzecz równouprawnienia Żydów towarzyszyło aktywizowanie się ich w życiu politycznym (kształtowanie się programów, ideologii narodowych, pierwszych partii politycznych) oraz kulturalnym i naukowym; w znaczeniu ogólnym asymilacja to proces przyswajania przez jednostkę lub grupę kultury i języka innych niż własne
(hebr. chasid – pobożny) – w judaizmie nazwa religijnego ruchu pietystycznego (pobożnościowego) o charakterze mistycznym. Tak zwany chasydyzm polski powstał w połowie XVIII wieku na Podolu; za jego twórcę uważa się Izraela ben Eliezera, zwanego Baal Szem Tow (Pan Dobrego Imienia).
literatura przedstawiająca aktualną sytuację społeczną w kraju oraz wskazująca główne problemy społeczne. Jest to tzw. literatura z tezą, którą łatwo można dostrzec; jej bohaterowie to postacie typowe, o nieskomplikowanych charakterach. Ten rodzaj twórczości (głównie: powieść, nowela, opowiadanie, obrazek) zbliżony jest do publicystyki i występował w pierwszym okresie pozytywizmu (l. 60. i 70. XIX w.)
(fr. naturalisme < łac. natura – natura) – kierunek literacki ukształtowany w 2. połowie XIX wieku we Francji; zgodnie z założeniami naturalistów rzeczywistość w dziele literackim miała być przedstawiana w obiektywistyczny sposób; istotną rolę odgrywały motywacje biologiczne wpływające na postępowanie bohaterów literackich; do najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku zalicza się Emila Zolę
(hebr. rabbî < aram. rabbunî – mój pan, mój nauczyciel) – w judaizmie osoba, która zdobyła w jesziwie (średniej lub wyższej szkole religijnej) wykształcenie w dziedzinie znajomości Tory i Talmudu i ma kwalifikacje (potwierdzone obrzędem wyświęcenia) do religijnego i duchowego przewodzenia lokalnej społeczności żydowskiej lub kongregacji
(łac. realis - prawdziwy) – wieloznaczny termin funkcjonujący w literaturze i sztuce, oznaczający tendencję charakteryzującą się dążeniem do maksymalnego zbliżenia dzieła literackiego czy dzieła sztuki do rzeczywistości i jej jak najlepszego, zgodnego z prawdą odwzorowania (mimesis) oraz obiektywnego przedstawienia świata rzeczywistego w utworze literackim; także: kierunek literacki, ukształtowany we Francji w połowie XIX w. i dominujący w ówczesnej literaturze europejskiej
(łac. tolerantia - cierpliwość, wytrwałość) – postawa zgody na wyznawanie i głoszenie przez innych ludzi poglądów, z którymi się nie zgadzamy, oraz na praktykowanie przez nich sposobu życia, którego zdecydowanie nie aprobujemy