Co to jest reżim?

Reżim politycznyreżim politycznyReżim polityczny we współczesnym świecie tworzą wartości, zasady ustrojowe, struktura autorytetów, formalne i nieformalne reguły gry politycznej oraz wynikające z nich zależności między podmiotami polityki.

W obrębie działania reżimu politycznego każdy aktor sceny politycznej ma ściśle określone ramy działania w procesie podejmowania decyzji. Normy regulujące zachowania uczestników wpływają na redystrybucję władzy.

W ujęciu wąskim reżimem politycznym nazywamy wzajemne, rzeczywiste relacje między władzą ustawodawczą oraz wykonawczą i wpływające na nie czynniki. W szerszej perspektywie bierze się również pod uwagę prawa obywatelskie, mechanizmy kontroli władzy oraz obowiązujące normy społeczne.

Współcześnie reżimy polityczne dzielimy na demokracje i autokracje. W obu przypadkach istnieją różne modele ich funkcjonowania. Można mówić również o reżimach niepełnych lub hybrydowych, w których np. są zapisane demokratyczne reguły wyłaniania władzy, ale w rzeczywistości jej uprawnienia są bliższe autokracjom. Przykłady takich rozwiązań można znaleźć we współczesnej Europie Środkowej i Wschodniej.

RUphlmxkbpVjx1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]cechy reżimu [br]demokratycznego[/] Elementy należące do kategorii [bold]cechy reżimu [br]demokratycznego[/] Nazwa kategorii: wolnośćNazwa kategorii: równośćNazwa kategorii: suwerenność naroduNazwa kategorii: reprezentacjaNazwa kategorii: podział władzyKoniec elementów należących do kategorii [bold]cechy reżimu [br]demokratycznego[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Tak określony reżim polityczny pełni funkcję wyznacznika granic swobody działań politycznych, które można podjąć, nie narażając się na zarzut działań antysystemowych. Wprowadza również pewną hierarchię podmiotów polityki. Charakteryzując reżimy polityczne, powinno się zwrócić uwagę na treść norm politycznych, sposób ich powstawania i regulacje pozwalające egzekwować ich przestrzeganie. Normy polityczne dotyczą zachowań podejmowanych w obszarze władzy publicznej.

Andrzej Antoszewski Reżim polityczny

[Reżimy] regulują przede wszystkim relacje makrostrukturalne, tj. stosunki międzynarodowe, mają charakter asymetryczny, tj. uprzywilejowują jedną stronę stosunku politycznego kosztem drugiej, oraz charakteryzują się ograniczonym zasięgiem regulacji, tj. regulują zachowania związane z osiąganiem, sprawowania i utratą władzy politycznej.

cytat1 Źródło: Andrzej Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki, t. 1, red. A.W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1999, s. 90.

Reguły gry

Reżim polityczny określa reguły gry politycznej obowiązujące w danym systemie.

Reguły gry politycznej

RVScvBPNkUH0A
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Poza normami formalnymi, reżim polityczny tworzą również nieformalne reguły gry, tworzące respektowany zwyczaj polityczny. Nie są one zawarte w konstytucjach czy ustawach, ale uznają je wszyscy aktorzy sceny politycznej. Przykładem może być brak współpracy innych ugrupowań politycznych z Komunistyczną Partią Włoch, mimo jej wysokich wyników wyborczych. Była ona traktowana jako partia antysystemowa. Jeśli normy i wartości reżimu politycznego są akceptowane przez większość społeczeństwa, wtedy pełni on funkcję stabilizującą system polityczny. Jeśli się je odrzuca, może dojść do destabilizacji i zmiany systemu. Poparcie to ma dwojaki charakter – ideologiczny i strukturalny. Z jednej strony to uznanie norm i wartości, na których oparty jest reżim (ideologiczne), z drugiej zaś – internalizacja norm prawnych, które go regulują (strukturalnych).

bg‑green

Wskaż różnice między reżimem a systemem politycznym.

Reżim demokratyczny i autokratyczny

Jednym z głównych wyznaczników demokratyzmu (autokratyzmu) reżimu politycznego są procedury. Zaliczymy do nich:

Andrzej Antoszewski Reżim polityczny

(…) tajność głosowania, regularność odbywających się elekcji, uznanie swobody działania i faktyczny dostęp do stowarzyszeń oraz odpowiedzialność egzekutywy przed innymi podmiotami władzy wykonawczej.

cytat2 Źródło: Andrzej Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki, t. 1, red. A.W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 1999, s. 93.

Zdaniem politologów, poza powyższymi kryteriami podstawowymi występują również kryteria poboczne, do których zaliczają m.in. odpowiedzialność administracji publicznej, instancyjne i wolne postępowanie sądowe, publiczne i jawne finansowanie partii politycznych oraz dostęp do informacji. Co ważne, znaczenie dla oceny poziomu demokratyzacji systemu mają nie tylko rozwiązania normatywne, ale również realne ich wykorzystanie.

Przeciwieństwem reżimu demokratycznego jest autokracja. W pojęciu tym można zawrzeć elementy zawłaszczenia władzy jako przeciwstawne powołaniu jej w wolnych wyborach, a także odrzucenie zasady podziału władz, odpowiedzialności rządzących i ochrony praw obywatelskich.

Różnice między demokracją a autokracją

Aspekty

demokracja

autokracja

uzyskanie władzy

rywalizacyjne wybory

zawłaszczenie

organizacja władzy

wybieralny parlament

odpowiedzialna egzekutywa

władza jednostki

brak parlamentu lub parlament fikcyjny

brak odpowiedzialności

zasady rywalizacji

pluralizm polityczny

wolne, cykliczne, rywalizacyjne wybory

swoboda zrzeszania się

brak lub ograniczony pluralizm polityczny

brak lub ograniczona rywalizacja wyborcza

sposób podziału władzy

trójpodział i równowaga lub kontrola władz

jednolitość władzy państwowej

decydowanie

podejmowanie decyzji w wyniku sformalizowanych procedur

arbitralne podejmowanie decyzji przez jednostkę lub grupę rządzącą

odpowiedzialność rządzących

istnieją procedury parlamentarne lub odpowiedzialność przed wyborcami

przez zamach stanu, rewolucję, rozgrywki wewnątrz elity władzy, kooperację

We współczesnym świecie istnieją państwa, w których występuje demokracja pełna (liberalna) lub niepełna – niektórzy badacze określają ją mianem nieskonsolidowanej. Możemy spotkać również reżimy hybrydowe. Występują one w państwach postautokratycznych, gdzie rozpoczął się proces transformacji demokratycznej, ale w wyniku rywalizacyjnych wyborów wygrały siły, które zaczęły wracać do rozwiązań autorytarnych. W państwach tych pozostały pewne procedury demokratyczne, np. cykliczne wybory, ale brak w nich rywalizacyjności. Naruszane są również przez władze prawa obywatelskie, w tym przede wszystkim prawo do zrzeszania się i wolność słowa.

bg‑green

Wskaż przykłady państw z reżimami hybrydowymi. Uzasadnij swój wybór.

Różne typy reżimów demokratycznych

W ramach reżimów demokratycznych możemy rozróżnić, w zależności od przyjętych kryteriów, reżimy konsensualne i westminsterskie lub parlamentarne i prezydenckie. Przy podziale na reżimy konsensualne i westminsterskie kryterium jest podejście do rządów większości. Arend Lijphart wyszedł w swoich rozważaniach od stwierdzenia, że:

Reżim polityczny

(…) demokracje mogą różnić się między sobą stosunkiem do zasady większości. Można ją bowiem absolutyzować, dowodząc, że w każdych warunkach wola większości przesądza o podjęciu decyzji wyrażającej wolę narodu.

anto Źródło: Reżim polityczny, [w:] Andrzej Antoszewski, Studia z teorii polityki, t. I, Wrocław 1999, s. 96.

Istnieją jednak społeczeństwa głęboko sfragmentaryzowane, w których takie rozwiązania mogą doprowadzić do wykluczenia dużych grup społecznych z udziału w rządzeniu. W tym przypadku należy wprowadzić odstępstwo od zasady większości i przyjąć, że demokracja to władza tak wielu, jak tylko to możliwe. Oba rozwiązania są demokratyczne, odwołują się jednak do odmiennych wartości. Wybór jednego z modeli niesie ze sobą zróżnicowanie norm charakteryzujących reżim polityczny. Główną różnicą jest poziom koncentracji władzy w reżimie westminsterskimreżim westminsterskireżimie westminsterskim i dekoncentracji władzy w reżimie konsensualnymreżim konsensualnyreżimie konsensualnym.

Podstawowe różnice między reżimem konsensualnym a reżimem westminsterskim

Aspekty

reżim konsensualny

reżim westminsterski

uzyskanie władzy

proporcjonalny system wyborczy

większościowy system wyborczy

zasady rywalizacji

system wielopartyjny

konieczność tworzenia rządów koalicyjnych

system dwupartyjny

w rządzie przedstawiciele jednej partii

podział władzy

rozproszenie władzy

podział między rządem a parlamentem

równowaga między izbami

odpowiedzialność parlamentarna rządu

federalizm lub decentralizacja

koncentracja władzy

przewaga rządu nad parlamentem

przewaga izby niższej w parlamencie

unitarna forma państwa

proces decyzyjny

współpraca, negocjacje, kompromis

współzawodnictwo, narzucenie woli większości

Inną typologią reżimów demokratycznych jest podział na parlamentaryzmparlamentaryzmparlamentaryzmprezydencjalizmprezydencjalizmprezydencjalizm. Przy tym podziale rozumienie pojęcia reżim polityczny jest węższe i charakteryzują je relacje między władzą wykonawczą i ustawodawczą. Główne różnice między parlamentaryzmem a prezydencjalizmem dotyczą pozycji rządu. W parlamentaryzmie gabinet czerpie swoje poparcie z większości parlamentarnej, a na czele rządu stoi premier. Występuje dualizm władzy wykonawczej. W prezydencjalizmie na czele egzekutywy stoi prezydent wybierany w powszechnych lub dwustopniowych wyborach. Występuje w nim monizm władzy wykonawczej.

Różnice między parlamentaryzmem a prezydencjalizmem

Aspekty

parlamentaryzm

prezydencjalizm

sposób uzyskania władzy przez premiera

poparcie parlamentu, wybór przez większość parlamentarną

na czele rządu prezydent wybrany w wyborach powszechnych

uzyskanie władzy przez ministrów

proponowani przez premiera, zatwierdzani przez parlament

wybiera ich prezydent i są oni przed nim odpowiedzialni

organizacja władzy

dualistyczna egzekutywa z przewagą premiera

monistyczna egzekutywa, brak premiera, prezydent na czele rządu

podział władzy

wzajemna równowaga i kontrola egzekutywy i legislatywy

rozdzielenie i równowaga władzy, brak wzajemnych zależności

bg‑green

Przyporządkuj do poszczególnych typów demokracji przykłady państw współczesnych.

Różnice między autorytaryzmem a totalitaryzmem

Do analizy reżimów niedemokratycznych (autokracji) nie można zastosować kryteriów typowych dla demokracji. Charakteryzują się one niskim stopniem sformalizowania. W ich opisie przeważa analiza faktów, zjawisk i procesów politycznych.

Różnice między nimi wynikają z działania, normy są w obu przypadkach bardzo podobne.

RlmlShUAOWjMK1
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: [bold]autokracje[/]Elementy należące do kategorii [bold]autokracje[/]Nazwa kategorii: zawłaszczenie władzyNazwa kategorii: brak reguł odpowiedzialności politycznejNazwa kategorii: zasada wodzostwaNazwa kategorii: brak mechanizmów kontrolnych, legalnych możliwości kwestionowania decyzji wodzaNazwa kategorii: uproszczone procedury decyzyjne, brak podziału władzyKoniec elementów należących do kategorii [bold]autokracje[/]
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Co zatem różni te dwa reżimy polityczne? Zdaniem większości badaczy, najważniejsze różnice to rola ideologii w życiu społecznym, zakres masowej rywalizacji i partycypacji oraz zasięg i siła terroru.

totalitaryzmietotalitaryzmtotalitaryzmie ideologia jest wszechobecna i determinuje życie społeczne. Wyjaśnia rzeczywistość, co upodabnia ją do religii. Ideologia w totalitaryzmie legitymizuje rządzących i uzasadnia stosowanie masowego terroru. Jest również głównym czynnikiem stałej, masowej mobilizacji społeczeństwa.

autorytaryzmieautorytaryzmautorytaryzmie ideologia zastąpiona jest mentalnością lub osobowością. Ceną, którą płacą reżimy autorytarne za brak ideologii, jest ich ograniczona zdolność do mobilizacji społeczeństwa i budowania emocjonalnego związku z reżimem. Legitymizacja władzylegitymizacja władzyLegitymizacja władzy opiera się tu na sile, od społeczeństwa wymaga się tylko braku działań zmierzających do obalenia rządzących. W przypadku reżimu autorytarnego partycypacja polityczna jest minimalna. W przeciwieństwie do totalitaryzmu niepotrzebna jest identyfikacja ideologiczna. Obywatele w państwie autorytarnym mają nie przeszkadzać władzy, a najlepiej, gdyby nie włączali się w działania polityczne.

bg‑green

Zastanów się nad skutkami mentalności autorytarnej we współczesnych państwach demokratycznych. Podaj ich przykłady. Jaki typ kultury politycznej w nich występuje?

Słownik

autorytaryzm
autorytaryzm

ustrój polityczny, w którym władza oparta jest na autorytecie przywódcy i skupiona w jego rękach; decyzje podejmowane przez autorytarnego przywódcę zatwierdzane są przez podporządkowany mu parlament

legitymizacja władzy
legitymizacja władzy

uprawomocnienie władzy oparte na społecznej akceptacji

parlamentaryzm
parlamentaryzm

system polityczny, w którym występuje rozdzielenie władzy oraz konstytucyjna kontrola władzy ustawodawczej nad wykonawczą

prezydencjalizm
prezydencjalizm

system polityczny charakteryzujący się jednoosobową egzekutywą, czyli prezydentem wybieranym w wyborach powszechnych na określony czas oraz brakiem możliwości rozwiązania parlamentu

reżim konsensualny
reżim konsensualny

reżim charakteryzujący się rozdzieleniem władzy między różne instytucje i poziomy systemu politycznego; brak koncentracji władzy w rękach jednego ośrodka decyzyjnego zapobiega podejmowaniu przez większość decyzji niezgodnych z interesem mniejszości (np. narodowej, religijnej)

reżim polityczny
reżim polityczny

faktyczny sposób rządzenia państwem; ogół metod, środków formalnych wynikających z przepisów prawa, oraz nieformalnych, np. tradycji czy kultury; gdy poruszamy problem reżimu politycznego, chodzi nam o zagadnienia wzajemnych stosunków organów państwa i obywateli oraz organizacji politycznych i społecznych

reżim westminsterski
reżim westminsterski

rodzaj reżimu demokratycznego, w którym władza oparta jest na woli większości; występuje w społeczeństwach jednorodnych

totalitaryzm
totalitaryzm

system rządów (reżim polityczny) oparty na obowiązującej wszystkich ideologii, w którym państwo w pełni kontroluje społeczeństwo i stara się nadzorować wszystkie aspekty życia publicznego i prywatnego w takim stopniu, w jakim jest to możliwe