Wojna ze Szwecją o Inflanty

Pierwszy etap konfliktu rozegrał się w Inflantach. Starcia w polu kończyły się zwykle zwycięstwem wojsk polskich, głównie husariihusariahusarii. Największy triumf odniosły one pod Kircholmem, gdzie w 1605 r. niespełna czterotysięczna armia pod wodzą hetmana litewskiego Jana Karola Chodkiewicza dosłownie zmiotła liczące 10 tys. ludzi wojska przeciwnika. Dysponujący znacznie mniejszymi siłami Chodkiewicz sformował płytki szyk, grupując na lewym skrzydle większość swej kawaleriikawaleriakawalerii – jej miażdżąca szarżaszarżaszarża załamała opór wojsk Karola IX i rozstrzygnęła o losach bitwy.

R11M5lFy9fcUq

Mapa przedstawia ruchy wojsk podczas bitwy pod Kircholmem 27 września 1605 roku, która toczyła się na północnym brzegu rzeki Dźwina. Wzdłuż rzeki prowadzi droga do Rygi przez miejscowość Kircholm. Wojska szwedzkie zajeły pozycje na zachodzie bliżej Kircholmu, a polskie na wschodzie. Obóz polski znajdował się blisko brzegu Dźwiny na południowy wschód od brzegu, na pierwszej lini była altyleria, w drugiej naprzemiennie oddziały kawalerii oraz piechoty, w trzeciej jeden duży oddział jazdy, za nim kolejna linia jazdy, a z tyłu wojsk polskich był ustawiony jeden mniejszy oddział jazdy i piechoty, a na północny wschód od bitwy oddział piechoty. Dodatkowo na południe od wojsk polskich bliżej brzegu Dźwiny stacjonował jeden niewielki oddział jazdy, a na południowym brzegu Dźwiny stacjonowała jazda rajtarów kurlandzkich, która przeprawiła się przez rzekę i dołączyła do jazdy polskiej. W pierwszym rzędzie wojsk szwedzkich była ustawiona altyleria w większej ilości niż w wojsku polskim. Drugi i trzeci rząd stanowiła piechota; oddzielone były od kolejnej linii wojska jednostką altylerii. Za jednostką altylerii znajdowała się większa linia piechoty, a za nią linia kawalerii. Strzałki na mapie przedstawiają ataki i ruchy wojsk. Altyleria polska starła się z altylerią szwedzką, z kolei jazda polska z pierwszej linii zaatakowała inny oddział altylerii szwedzkiej. Druga linia polskiej kawalerii zaatakowała piechotę szwedzką. Z kolei jazda polska umieszczona po bokach pierwszej linii uderzyła w piechotę szwedzką, na odsiecz z obu stron pola bitwy poszła jej jazda szwedzka, która starła się z jazdą polską. Jazda polska z obu stron przebiła się przez jazdę szwedzką i zaczęła okrążać z boków oddziały szwedzkie, atakując kolejne linie. W  późniejszej fazie bitwy zarówno od strony Dźwiny, jak i od północy wojska polskie dostały się na tyły wojsk szwedzkich, z czego część wojsk szwedzkich zdążyła zbiec w kierunku Rygi, a wojska polskie ruszyły w pogoń za nimi.

Nauczeni tym doświadczeniem Szwedzi unikali odtąd starć w polu, prowadząc działania z wykorzystaniem licznych w Inflantach twierdz. Brak artyleriiartyleriaartylerii i pieniędzy na opłacenie długotrwałych kampanii działał na niekorzyść Rzeczypospolitej. Walki w Inflantach ciągnęły się z mniejszym już natężeniem do 1609 r., kiedy uwaga obu stron skierowała się w stronę Rosji.

Ciekawostka

Rolka sztokholmska

Ten długi na ponad 15 m, a szeroki na niespełna 30 cm pas papieru pokrywa miniaturowe malowidło. Przedstawia ono wjazd Zygmunta III Wazy ze swoją narzeczoną arcyksiężniczką Konstancją Habsburżanką oraz orszakiem weselnym do Krakowa w dniu 4 grudnia 1605 roku. Ceremonia zaślubin miała zjednać królowi przychylność polskiej szlachty, na ogół niechętnej koligacjom z Habsburgami. Było to tym trudniejsze, że pierwszą żoną Zygmunta była siostra Konstancji, przedwcześnie zmarła Anna Austriaczka.

Nieznany twórca Rolki sztokholmskiej, zwanej też Rolką Wazów, odmalował na niej z niezwykłą precyzją tysiące postaci: oprócz króla i jego narzeczonej wraz z rodzinami, także polskich dostojników i magnatów, patrycjat krakowski oraz dyplomatów zagranicznych, wreszcie wyborowe oddziały armii. Dzięki temu Rolka jest dziś cennym źródłem dla badaczy umundurowania i uzbrojenia wojsk Rzeczypospolitej na początku XVII w., zwłaszcza husarii, jak również ówczesnej polskiej mody – od typowych strojów sarmackich aż po wzorowane na zachodnich trendy dworskie.

R1UoM9IclKCHq

Ilustracja przedstawia fragment rolki sztokholmskiej z postacią Sebastiana Sobieskiego z chorągwią królewską. Z tyłu widoczny jest jeździec na białym koniu, a z przodu przedstawiony ubrany w zbroję żołnierz na koniu o jasnej sierści. W lewej ręce trzyma tarczę z orłem na czerwonym tle, w prawej białą, powiewającą na wietrze chorągiew. Na plecach ma czarne, husarskie skrzydła. Kolejna osoba na koniu ciemnej maści to Sebastian Sobieski - starszy mężczyzna z siwym wąsem i ciemnym nakryciem głowy z pióropuszem. Ubrany jest w długi, bogato zdobiony płaszcz. U boku ma szablę, a na plecach czarne skrzydła husarskie. W prawej ręce dzierży chorągiew królewską, która ma czerwony pas na górze, biały pośrodku i czerwony na dole. Pośrodku chorągwi znajduje się herb Rzeczypospolitej.

Zrabowana w 1655 r. przez Szwedów, Rolka wróciła do Polski dopiero w 1974 r. jako dar premiera Olofa Palmego dla świeżo odbudowanego Zamku Królewskiego w Warszawie.

Rokosz Zebrzydowskiego

Zygmunt III zdawał sobie sprawę z niemocy finansowej Rzeczypospolitej. Z jego dworu wyszła propozycja reform, które pozwoliłyby utworzyć stały skarb i armię. Jednocześnie jednak nasilił się konflikt króla z kanclerzem Janem Zamoyskim, który sprzeciwiał się małżeństwu monarchy z Habsburżanką. W konsekwencji sejm 1605 r. nie uchwalił podatków, a nieopłacona na czas zwycięska armia Chodkiewicza po prostu przestała istnieć. Konfliktu wewnętrznego nie uśmierzyła śmierć Zamoyskiego w tym samym roku. Kiedy w 1606 r. Zygmunt III ponownie wystąpił z programem reform (m.in. z postulatem głosowania większością w sejmie), opozycja pod przywództwem wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego oskarżyła króla o dążenie do władzy absolutnej, uleganie podszeptom jezuitówjezuicijezuitów, a nawet chęć wywołania konfliktu wyznaniowego. Gdy zawiodły próby pokojowego rozwiązania sporu, w 1607 r. doszło do zbrojnego starcia pod Guzowem, w którym dowodzone przez hetmanów Żółkiewskiego i Chodkiewicza wojska królewskie rozpędziły rokoszan, świadomie przy tym starając się ograniczać rozlew krwi. W 1609 r. przywódcy rokoszuRokoszrokoszu uroczyście przeprosili monarchę, ten zaś symbolicznie wybaczył im winę. Dla osiągnięcia zgody trzeba było zrezygnować z planów reform skarbowo‑wojskowych.

R1GKHemkxAHvy

Na obrazie przedstawiony jest Rokosz Zebrzydowskiego. W centralnej części grafiki ujęte jest złożone na marach ludzkie ciało. Nad nim, w centralnej części obrazu widoczni są siedzący ludzie, po jednej stronie duchowni, a po drugiej szlachta. Po prawej stronie przedstawiono szlachciców na koniach, część z nich trzyma chorągwie. Za nimi rozstawione są namioty, a w tle są jeźdzcy na koniach. Po przeciwnej stronie obrazu znajduje się tłum ludzki.

Reformy wojskowe Gustawa Adolfa

RFvzoX08AbFoD1

Na obrazie przedstawiony jest Gustaw Drugi Adolf. Jest to potężny mężczyzna w średnim wieku o blond włosach, zaczesanych do tyłu. Pod nosem posiada zarost – brodę i wąsy. Jest ubrany w zbroję przepasaną niebieskim, ozdobnym pasem, pod szyją ma haftowany, rozłożysty kołnierz.

Trwającą od 1609 r. przerwę w walkach z Polską Szwedzi wykorzystali na reformę armii, czym po objęciu tronu w 1611 r. zajął się osobiście nowy król, syn Karola IX, Gustaw II Adolf. Jego koncepcje, które zaowocowały wielkimi zwycięstwami na polach wojny trzydziestoletniej i zrewolucjonizowały sztukę wojenną, wypróbowano wkrótce w Inflantach. Gustaw Adolf wzmocnił siłę ognia piechoty, która werbowana była z rodzimych chłopów. Wcielano ich do wojska bezterminowo i poddawano intensywnemu szkoleniu. Rozbudowano również artylerię. Zwiększenie liczby muszkieterów, przydzielenie pułkom szybkostrzelnych lekkich armat, umiejętne wykorzystanie fortyfikacji polowych, a przede wszystkim prowadzenie ognia salwami spowodowało, że w starciach z polską kawalerią szwedzka piechota zaczęła odnosić sukcesy.

Utrata Inflant i wojna o ujście Wisły

Wojna rozgorzała na nowo w 1621 r., kiedy Szwedzi, korzystając z toczącej się wojny polsko‑tureckiej, zajęli Rygę. Hetman litewski Krzysztof Radziwiłł przeciw liczącej 18 tys. armii szwedzkiej mógł wystawić zaledwie 1,5 tys. żołnierzy. W tej sytuacji zdecydował się na zawarcie rozejmu w Mitawie w 1622 r., czym ściągnął na siebie gniew króla Zygmunta III. Odbicie Rygi było nierealne, a utrata Inflant stała się kwestią czasu (następowało to stopniowo, do 1625 roku).

Rozejm w Inflantach umożliwił Szwecji atak na Pomorze Gdańskie. Wojska szwedzkie już w lipcu 1626 r. niespodziewanie wylądowały w Pilawie, zajmując Malbork, Elbląg, Braniewo i Gniew. Zanim skoncentrowano siły polskie, Szwedzi umocnili się na zdobytym terenie, choć nie byli w stanie zdobyć potężnie ufortyfikowanego Gdańska. Trzyletnie walki potwierdziły siłę zreformowanej armii Gustawa Adolfa. W 1626 r. wojska Rzeczypospolitej doznały porażki pod Gniewem, gdzie husaria, dotąd niepokonana w polu, musiała po raz pierwszy uznać wyższość piechoty nieprzyjaciela. Swoje sukcesy Szwedzi zawdzięczali przewadze technicznej oraz umiejętnemu wykorzystaniu fortyfikacji stałych i polowych. Zmusiło to stronę polską do prowadzenia kosztownej wojny, w tym najmowania zagranicznej piechoty, bo tylko ona potrafiła skutecznie prowadzić tego rodzaju działania.

R1LIV7zlbKKZ0

Rysunek przedstawia Bitwę pod Oliwą. Po lewej stronie widoczne jest polskie wybrzeże oraz zabudowania Gdańska. Większość powierzchni grafiki zajmuje wzburzone Morze Bałtyckie, po którym płyną polskie żaglowce. Jeden ze statków w pobliżu wybrzeża został trafiony i idzie na dno. W głębi obrazu widoczne są wielomasztowe statki szwedzkie.

Rzeczypospolita zwyciężyła w bitwie morskiej pod Oliwą w 1627 r., dwa lata później, w lutym 1629 r., poniosła klęskę w bitwie pod Górznem, ale w maju tego samego roku wygrała starcie pod Trzcianą, gdzie polskimi wojskami dowodził hetman Stanisław Koniecpolski. Zmęczeni walkami Polacy zmuszeni jednak byli zawrzeć we wrześniu 1629 r. sześcioletni rozejm w Altmarku (Starym Targu), będący przede wszystkim dziełem zachodnioeuropejskich dyplomatów. Na jego mocy porty Pomorza Gdańskiego i Prus Książęcych (za wyjątkiem Gdańska, Pucka i Królewca) zatrzymali Szwedzi, którzy uzyskali też prawo do pobierania cła w Gdańsku, w wysokości 3,5% od wartości towarów (dodatkowo 1% trafiał do skarbu polskiego). Kiedy upłynął termin rozejmu, Gustaw Adolf już nie żył, jego córka Krystyna była małoletnia, a Szwedów spotkały pierwsze niepowodzenia w wojnie trzydziestoletniej. Król Władysław IV, syn Zygmunta III i następca tronu, myślał więc o wznowieniu walk, ale przeszkodził temu sejm i opinia szlachty, która nie chciała ponosić kosztów ryzykownej wojny. W 1635 r. zawarto więc na 22,5 roku rozejm w Sztumskiej Wsi, a Szwedzi ewakuowali się z Pomorza.

RhxX8BIQN2ZI7

Zdjęcie przedstawia siedemnastowieczny galeon wojenny Vasa, który był budowany według wskazówek Gustawa Adolfa. Jest to statek zbudowany z drewna z potężną burtą. Pokłady są na dwóch poziomach, niższy pokład po prawej stronie statku i wyższy po lewej. Z przodu statku wyrzeźbiono dekoracyjne wykończenie i umieszczono bogato zdobione balustrady. Są tam liczne płaskorzeźby przedstawiające między innymi ludzi. Statek ten posiada trzy maszty i masywny dziób.

Władysław IV, prowadzący ambitną i kosztowną reformę wojska, pragnął utrzymać cła w Gdańsku, co spotkało się jednak z oporem ze strony miasta. Gdańszczanie skarżyli się na sejmikach na samowolę królewską i grozili zamknięciem portu. Posługując się oprócz argumentów prawnych podarkami i łapówkami, dotarli do elity senatorskiej, mogli też liczyć na poparcie zagranicy. Nocą 1 grudnia 1637 r. załogi przybyłych na redę gdańską okrętów duńskich zajęły statki pobierające cło. Król polski nie posiadał floty i nie miał dostatecznych środków i wojsk, by zmusić Gdańsk do uległości. Musiał więc zadowolić się jednorazową dotacją z gdańskiej szkatuły.

Warto wiedzieć

Reformy wojskowe Władysława IV

Porażki w walkach ze Szwecją skłoniły Władysława IV i jego doradców do podjęcia reform. Ich celem było zwiększenie liczby piechoty oraz wzmocnienie siły ognia. W artylerii najważniejszą innowacją było wprowadzenie dział pułkowych piechoty. Część armat odlewano w krajowych ludwisarniachludwisarnialudwisarniach (Gdańsk, Lwów, Samsonów, Warszawa), a część sprowadzano z zagranicy, głównie z Holandii. Potrzeba ich było wiele, gdyż po kilkudziesięciu strzałach działo żelazne wymagało przetopienia. Nad produkcją i zakupem armat czuwał generał artylerii. Jednak mimo wprowadzenia specjalnych podatków na ten cel liczebność artylerii polskiej znacznie ustępowała szwedzkiej.

R1SStxGpt9sxF1

Na obrazie widoczny jest portret Władysława Czwartego Wazy. Jest to mężczyzna w średnim wieku. Ma ostre rysy twarzy, a pod jego nosem widnieją obfite wąsy. Na głowie ma czarny kapelusz z ozdobnym czarnym pióropuszem. Spod kapelusza wystają długie brązowe włosy. Ubrany jest on w czarny strój na rękawach oraz na szyi wykończony białymi bufami z ozdobnymi złotymi wzorami i pasem. Przy lewym boku król trzyma szablę.

Reformą o dużym znaczeniu było wprowadzenie wojsk cudzoziemskiego autoramentu, jak określano piechotę i kawalerię uzbrojoną i walczącą według wzorów zachodnich. Komenda w tych formacjach była niemiecka, także kadrę oficerską tworzyli cudzoziemcy lub ściągnięci ze służby za granicą Polacy, ale szeregowi żołnierze wywodzili się z polskiego chłopstwa i plebsu miejskiego. Skład społeczny tych oddziałów kontrastował z dominującą w wojsku jazdą, której trzon stanowiła szlachta. Wysokie koszty zaciągu wojsk cudzoziemskich sprawiały, że zarówno szlachta, jak i żołnierze polskich formacji nie darzyli sympatią oddziałów cudzoziemskiego autoramentu. Władca starał się również, na ile pozwalały mu na to posiadane środki, wznosić nowoczesne umocnienia (np. twierdza Kudak na Zaporożu) oraz stworzyć flotę wojenną, jako że polskie okręty walczące w 1627 r. pod Oliwą zostały później zagarnięte przez Szwedów.

Wprowadzenie reform uniemożliwiły królowi problemy finansowe. Wzrost podatków budził niechęć szlachty, której dochody ze sprzedaży zboża topniały. Niemałą rolę odegrała też obawa, że najemne wojsko, nieidentyfikujące się z państwem i jego ustrojem, mogłoby stać się narzędziem w ręku pragnącego wzmocnić swą władzę monarchy. Organizowane z takim wysiłkiem wojsko zdemobilizowano po zawarciu rozejmu ze Szwedami w 1635 roku. Próba finansowania armii z prywatnej szkatuły króla spowodowała jego ogromne zadłużenie. Jedynym sposobem utrzymania wojska okazało się dążenie do wywołania wojny, tak zresztą postępowali i inni władcy w tym okresie.

R1RsVCoveur9r

Film nawiązujący do wojny ze Szwecją w Inflantach i Prusach.

Film nawiązujący do wojny ze Szwecją w Inflantach i Prusach.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRBzxBQmK

Film nawiązujący do wojny ze Szwecją w Inflantach i Prusach.

Słownik

Słowa kluczowe

Rzeczypospolita Obojga Narodów, Szwecja, Inflanty, husaria, bitwa pod Kircholmem, bitwa pod Oliwą, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia

W. Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, Warszawa 1986.

M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.

S. Ochmann‑Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.