Przeczytaj
Mierzeja czy kosa?
Zanim dowiesz się, w jaki sposób powstaje mierzejamierzeja, spróbuj rozstrzygnąć, czym różni się mierzeja od kosykosy. Obydwie formy rzeźby wybrzeża są wąskimi pasami, które narastają w kierunku otwartego morza lub zatoki. Różnica między nimi dotyczy stopnia zamknięcia zatoki, czyli fragmentu morza oddzielonego od otwartego zbiornika. Kosy, które zamykają zatokę całkowicie lub częściowo nazywane są mierzejami. Z kolei część morza, która zostaje odcięta przez mierzeję, nosi nazwę zalewu (ryc. 1).
Którą z przedstawionych na mapie mierzei (Helska, Wiślana czy Kurońska) nazwiesz kosą? Dlaczego?
Powstawanie mierzei
Mierzeja stanowi przedłużenie plaży (lądu), które narasta na skutek przemieszczania materiału piaszczystego wzdłuż brzegu. Za transport materiału odpowiedzialne są prądy przybrzeżne i falowanie. Nie każdy jednak typ falowania będzie przenosił okruchy skalne na znaczne odległości. Znaczący wpływ ma na to prędkość i kierunek wiatru oraz kierunek nadbiegania fali. Jeżeli jest on prostopadły do linii brzegowej, wówczas następuje proste przemieszczanie piasku, który zostaje przyniesiony, a następnie zabierany przez fale (ryc. 2). Narastaniu kosy, a później mierzei, sprzyja taka sytuacja, kiedy kierunek wiatru i nadbiegania fal jest ukośny względem linii brzegowej. Materiał przynoszony przez fale nie jest z powrotem odprowadzany w tym samym kierunku, ale zaczyna odbywać tzw. ruch zygzakowaty. Fala powrotna unosi materiał, który podrywany jest przez kolejną falę ukośną i przenoszony w ten sposób na coraz większe odległości.
Duże znaczenie w narastaniu wspomnianych form przypisuje się niekiedy przybrzeżnym prądom morskim. Na skutek uderzania o brzeg fal ukośnych następuje wzbudzenie wód strefy przybrzeżnej i wymuszenie ich ruchu zgodnego z kierunkiem wiania wiatru. Podczas tego ruchu zachodzi także przemieszczanie materiału skalnego.
W obu przypadkach materiał piaszczysty (tzw. rumowiskorumowisko skalne), z którego budowana jest mierzeja, pochodzi w dużej części z abrazji z innych obszarów lądowych.
Geneza Mierzei Helskiej
Półwysep Helski jest wytworem morskim, a początków jego powstawania należy doszukiwać się na przełomie dwóch epok: plejstocenu i holocenu. Jest to zatem jedna z najmłodszych form, które współcześnie możemy obserwować na terenie Polski. Przed 8000 lat na obszarze Zatoki Gdańskiej rozpoczęła się tzw. transgresjatransgresja atlantycka. Poziom wody był wówczas niższy o ok. 17 m od współczesnego na tym obszarze, a u jej schyłku (przed 3000 lat) poziom ten wynosił ponad 6 m względem stanu obecnego. Dzięki morskiej transgresji powstał piaszczysty wał podwodny, który w czasie wycofywania się morza (regresjiregresji) wynurzył się na powierzchnię, dając początek formowania się kosy helskiej (ryc. 3).
Zanim Półwysep Helski zyskał swój współczesny wygląd, minęło jeszcze wiele lat. Pierwsze mapy, na których można zaobserować piaszczysty wał Mierzei Helskiej pochodzą z XVII wieku. Są to: mapa żeglarska polskiego wybrzeża S. Puffendorfa (ryc. 4) oraz druga mapa nieznanego autora (ryc. 5).
Chociaż obie mapy pochodzą z tego samego okresu, to wygląd mierzei znacząco różni się od siebie. Na pierwszej z nich autor prezentuje szereg izolowanych wysepek, których przebieg przypomina kształtem mierzeję, z kolei na drugiej mapie można zaobserwować formę, która odpowiada już definicji półwyspu. Prawdopodobnie obydwie mapy mogły zostać wykonane prawidłowo – różnice w wyglądzie są efektem dynamicznych zmian w kształtowaniu się mierzei. Podczas silnych sztormów przerwaniu ulegała ciągłość półwyspu, co było zjawiskiem powszechnym do początku XX wieku. Dodatkowo proces ten potęgował brak roślinności na wydmach i rabunkowa gospodarka leśna, co powodowało silne rozwiewanie wydm. W drugiej połowie XIX wieku zaczęto umacniać wydmy nasadzeniami roślinności (ryc. 6).
Na powierzchni półwyspu przeważają osady piaszczyste drobno- i średnioziarniste, a ich kierunek przemieszczania ma przebieg z zachodu na wschód. Helski Cypel (ryc. 7), czyli zakończenie Półwyspu Helskiego, jest miejscem unikatowym m.in. za sprawą gwałtownego spadku stoku piaszczystego dna do prawie 60 m. Półwysep cały czas przyrasta, chociaż proces ten spowolniony został wybudowaniem portu i falochronu we Władysławowie.
Słownik
wąski pas lądu wysunięty w kierunku otwartego morza lub zatoki
wycofanie się morza z poprzednio zalanych terenów
nagromadzenie okruchów skalnych
stopniowe zalewanie lądu przez morze
długi, wąski piaszczysty wału, który jest lekko wynurzony ponad powierzchnię morza, powstały w wyniku oddziaływania prądów przybrzeżnych