Zanim dowiesz się, w jaki sposób powstaje mierzejamierzejamierzeja, spróbuj rozstrzygnąć, czym różni się mierzeja od kosykosakosy. Obydwie formy rzeźby wybrzeża są wąskimi pasami, które narastają w kierunku otwartego morza lub zatoki. Różnica między nimi dotyczy stopnia zamknięcia zatoki, czyli fragmentu morza oddzielonego od otwartego zbiornika. Kosy, które zamykają zatokę całkowicie lub częściowo nazywane są mierzejami. Z kolei część morza, która zostaje odcięta przez mierzeję, nosi nazwę zalewu (ryc. 1).

RNvpVUA55hHBk

Ilustracja przedstawia fragment linii brzegowej Polski, Rosji i Litwy. Morze Bałtyckie, zatoki i rzeki są zaznaczone na mapie na kolor niebieski, lądy na kolor biały. Żółtymi punktami zaznaczone są miasta. Na polskim wybrzeżu od lądu odchodzi pas gruntu z trzech stron otoczony morzem podpisany jako Mierzeja Helska. Na końcu nie łączy się z lądem. Na terytorium Polski zaczyna się Mierzeja Wiślana, a na terytorium Rosji kończy się, niemal stykając się z rosyjskim stałym lądem. W swoje górnej części jest zakończona bardzo wąską cieśniną. Z prawej strony otacza ją wewnętrzny zalew, a z lewej strony tylko pełne morze. Z kolei na terenie Litwy na wybrzeżu ciągnie się Mierzeja Kurońska. Pas lądu sąsiaduje z jednej strony z wewnętrznym zalewem, a z drugiej w pełnym morzem. W miejscu gdzie kończy się mierzeja, umiejscowiona jest bardzo wąska cieśnina.

Mierzeja stanowi przedłużenie plaży (lądu), które narasta na skutek przemieszczania materiału piaszczystego wzdłuż brzegu. Za transport materiału odpowiedzialne są prądy przybrzeżne i falowanie. Nie każdy jednak typ falowania będzie przenosił okruchy skalne na znaczne odległości. Znaczący wpływ ma na to prędkość i kierunek wiatru oraz kierunek nadbiegania fali. Jeżeli jest on prostopadły do linii brzegowej, wówczas następuje proste przemieszczanie piasku, który zostaje przyniesiony, a następnie zabierany przez fale (ryc. 2). Narastaniu kosy, a później mierzei, sprzyja taka sytuacja, kiedy kierunek wiatru i nadbiegania fal jest ukośny względem linii brzegowej. Materiał przynoszony przez fale nie jest z powrotem odprowadzany w tym samym kierunku, ale zaczyna odbywać tzw. ruch zygzakowaty. Fala powrotna unosi materiał, który podrywany jest przez kolejną falę ukośną i przenoszony w ten sposób na coraz większe odległości.

R67rtAo6xeTtB

Schemat przemieszczania piasku przez falowanie składa się z trzech ilustracji. Są one oznaczone literą A, B oraz C. Obrazek A jest podzielony poziomą czarną linią na pół. Górna część obrazka to plaża, dolna to powierzchnia morza. Od symbolu morza do symbolu plaży przebiegają fioletowe strzałki oznaczające wodę, która wpływa na plażę. Skierowane w drugą stronę strzałki symbolizują piasek, który ta woda zabiera. Na rysunku B powierzchnia morza i powierzchnia plaży są rozgraniczone czarną poziomą linią. Na schematycznym rysunku morza niebieskie linie ukośne podpisane jako grzbiet fali. Na plaży w pewnej odległości nad czarną linią znajduje się fioletowa pozioma linia przerywana. Oznacza ona poziom, do którego sięga woda wpływająca na plażę. Na powierzchni plaży pomiędzy czarną, a fioletową linią są żółte, półokrągłe strzałki. Symbolizują piasek, który jest zabierany pod wpływem wody do morza. Ostatni element schematu opisany literą C przedstawia powstawanie mierzei przez falowanie. W dolnym lewym rogu widać ląd w kolorze jasnobrązowym. Kolor biały to morze, a linie ukośne odchodzące od brzegu lądu oznaczają grzbiety fali. Od lądu odchodzi w głąb morza mierzeja -jasnobrązowa plama o podłużnym kształcie, na której narysowane są ukośne linie. W miejscu, gdzie fale stykają się z lądem widnieje napis grzbiet fali pełnomorskiej, a gdzie załamują się pod wpływem mierzei jest napis grzbiet fali załamanej. Obrazuje to napływanie piasku tworzącego mierzeję.

Duże znaczenie w narastaniu wspomnianych form przypisuje się niekiedy przybrzeżnym prądom morskim. Na skutek uderzania o brzeg fal ukośnych następuje wzbudzenie wód strefy przybrzeżnej i wymuszenie ich ruchu zgodnego z kierunkiem wiania wiatru. Podczas tego ruchu zachodzi także przemieszczanie materiału skalnego.

W obu przypadkach materiał piaszczysty (tzw. rumowiskorumowisko rumowisko skalne), z którego budowana jest mierzeja, pochodzi w dużej części z abrazji z innych obszarów lądowych.

Półwysep Helski jest wytworem morskim, a początków jego powstawania należy doszukiwać się na przełomie dwóch epok: plejstocenu i holocenu. Jest to zatem jedna z najmłodszych form, które współcześnie możemy obserwować na terenie Polski. Przed 8000 lat na obszarze Zatoki Gdańskiej rozpoczęła się tzw. transgresjatransgresja morzatransgresja atlantycka. Poziom wody był wówczas niższy o ok. 17 m od współczesnego na tym obszarze, a u jej schyłku (przed 3000 lat) poziom ten wynosił ponad 6 m względem stanu obecnego. Dzięki morskiej transgresji powstał piaszczysty wał podwodny, który w czasie wycofywania się morza (regresjiregresja morzaregresji) wynurzył się na powierzchnię, dając początek formowania się kosy helskiej (ryc. 3).

Zanim Półwysep Helski zyskał swój współczesny wygląd, minęło jeszcze wiele lat. Pierwsze mapy, na których można zaobserować piaszczysty wał Mierzei Helskiej pochodzą z XVII wieku. Są to: mapa żeglarska polskiego wybrzeża S. Puffendorfa (ryc. 4) oraz druga mapa nieznanego autora (ryc. 5).

RaFMhRWhZ48Ei

Ilustracja przedstawia mapę żeglarską polskiego wybrzeża autorstwa S. Puffendorfa z XVII wieku. Lądy zaznaczone są na niej brązowymi plamami, morze kolorem białym. W dolnej części mapy jest kilka brązowych nieregularnych prostokątów otoczonych z czterech stron morzem. Są to wyspy usytuowane dość blisko od siebie, ułożone w kształt obecnej Mierzei Helskiej. Pomiędzy wyspami a stałym lądem znajduje się zatoka. Są na niej zaznaczone liczne plamy koloru bladobrązowego oznaczone liczbami (prawdopodobnie mielizny) oraz statki.

R1VX9S4CSZqsx

Na ilustracji znajduje się mapa żeglarska polskiego wybrzeża nieznanego autora z XVII wieku. Lądy na mapie są oznaczone kolorem brązowym, a woda kolorem białym. Od lądu po prawej stronie odchodzi cienki podłużny fragment, który ciągnie się w głąb morza – Mierzeja Helska. Między mierzeją a lądem widoczna jest zatoka. Mielizny na mapie oznaczone są nieregularnymi plamami podpisanymi liczbami.

Chociaż obie mapy pochodzą z tego samego okresu, to wygląd mierzei znacząco różni się od siebie. Na pierwszej z nich autor prezentuje szereg izolowanych wysepek, których przebieg przypomina kształtem mierzeję, z kolei na drugiej mapie można zaobserwować formę, która odpowiada już definicji półwyspu. Prawdopodobnie obydwie mapy mogły zostać wykonane prawidłowo – różnice w wyglądzie są efektem dynamicznych zmian w kształtowaniu się mierzei. Podczas silnych sztormów przerwaniu ulegała ciągłość półwyspu, co było zjawiskiem powszechnym do początku XX wieku. Dodatkowo proces ten potęgował brak roślinności na wydmach i rabunkowa gospodarka leśna, co powodowało silne rozwiewanie wydm. W drugiej połowie XIX wieku zaczęto umacniać wydmy nasadzeniami roślinności (ryc. 6).

RLkguF9OjAvqK

Zdjęcie przedstawia współczesne nasadzenia oraz narzuty na cyplu Półwyspu Helskiego. Na pierwszym planie widać lekkie piaszczyste wzniesienia z nasadzonymi roślinami. Są to głównie pojedyncze pionowe trawy oraz brązowe sadzonki. Po prawej stronie od wzniesienia znajduje się ogrodzenie, a za nim narzuty - liczne gałęzie wystające z ziemi. Rośliny ułożone na stosie. Po prawej stronie od narzutów znajduje się piaszczysta plaża z wypoczywającymi turystami. Po lewej stronie od wzniesienia znajduje się niskie drzewo. Za nim biegnie pomost ze spacerującymi ludźmi. Za tą konstrukcją znajduje się las.

Na powierzchni półwyspu przeważają osady piaszczyste drobno- i średnioziarniste, a ich kierunek przemieszczania ma przebieg z zachodu na wschód. Helski Cypel (ryc. 7), czyli zakończenie Półwyspu Helskiego, jest miejscem unikatowym m.in. za sprawą gwałtownego spadku stoku piaszczystego dna do prawie 60 m. Półwysep cały czas przyrasta, chociaż proces ten spowolniony został wybudowaniem portu i falochronu we Władysławowie.

Rt91rVJU2oCf4

Przedstawiona jest mapa Półwyspu Helskiego. Ląd na mapie ma kolor jasnobrązowy, a wody kolor niebieski. Od stałego lądu w głąb morza odchodzi cienki pas – Półwysep Helski. Obszar wodny pomiędzy stałym lądem a między to Zatoka Pucka. Część obszaru pomiędzy Półwyspem Helskim a lądem, część stałego lądu przy brzegu, a także cały Półwysep Helski są otoczone przerywaną zieloną linią. Z legendy można odczytać, że jest to obszar Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Na tym obszarze głównie przy brzegach Zatoki Puckiej są zaznaczone jasnozielone punkty opisane cyframi - rezerwaty przyrody. W górnej części mapy powyżej Mierzei Helskiej znajduje się Morze Bałtyckie.

Słownik