Kościelny monopol na wiedzę

Umiejętność czytania i pisania przed długi czas była domeną przede wszystkim duchowieństwa. To jego przedstawiciele przechowywali, ale także przekazywali dalej wiedzę i pamięć o kulturze europejskiej. Oczywiście równolegle rozwijał się nurt świecki, on jednak bazował – do momentu wykształcenia się świeckich elit – przede wszystkim na przekazie ustnym.

Duchowni skupiali się na przekazywaniu wiernym prawd wiary, ale również na ustalaniu wspólnego dla całego chrześcijańskiego świata zbioru tych prawd oraz poszukiwaniu argumentów skutecznych w dyskusjach nie tylko teologicznych. Ucząc się w szkołach katedralnych i przebywając w klasztorach, słudzy Kościoła stykali się z tymi samymi tekstami: Biblią, dziełami Ojców Kościoła, akceptowanymi przez Kościół wybranymi utworami pisarzy antycznych. Reguła obowiązująca benedyktyńskich mnichów nakazywała im codziennie słuchać czytania ksiąg albo czytać je samodzielnie. Aby więc móc wypełniać swoje duchowe powołanie, zakonnicy potrzebowali ksiąg.

R14TrfP3BHPMt

Szkic przedstawia mnicha przepisującego księgi. Jest on ubrany w jasne szaty i wysoką jasną czapkę. Siedzi przy biurku w pomieszczeniu, wypełnionym księgami, które leżą na półkach i stojakach. Po prawej stronie biurka znajduje się okno.

Miejscem, gdzie powstawały manuskryptymanuskryptmanuskrypty, były klasztorne skryptoriaskryptoriumskryptoria. W pomieszczeniu, w którym przepisywano księgi, ustawionych było zwykle od kilku do kilkunastu ukośnych pulpitów, a przy każdym z nich pracowali mnisi: skrybowieskrybaskrybowie zajmujący się przepisywaniem ksiąg oraz iluminatorzyiluminatoriluminatorzy ozdabiający karty wzorami i liniami. Materiałem pisarskim był pergamin wyprawiany ze skór zwierzęcych (papier zdobędzie uznanie dopiero w połowie XV w., wcześniej uważano go za materiał nietrwały). Wyparł on wyparł papirus, ponieważ ten ostatni umożliwiał jedynie tworzenie zwojów, a wraz z pergaminem zaczęły powstawać pierwsze księgi nazywane wówczas kodeksami.

Pergamin wytwarzali garbarze ze skór owiec, cieląt i kóz. Skórę taką moczono przez kilka dni w wodzie wapiennej, a potem usuwano z niej włosy i resztki tkanek. Po garbarzach do pracy zabierali się farbiarze barwiący skóry w roztworze wapiennym. Następnie skóry blechowano, tzn. wcierano sproszkowaną kredę tak, aby na powierzchni wytworzyć warstwę wchłaniającą i utrwalającą atrament. Powstały w ten sposób pergamin suszono, rozciągano i kawałkowano na zamówione formaty nazywane charta. Nie przypominały kart, były białą płachtą nieregularnych kształtów przypiętą do pulpitu.

RblBIuw369J9j

Na zdjęciu znajduje się wnętrze klasztoru. Przedstawia ono ogromną salę z kolumnami i sklepieniem z czerwonymi podporami.

Nad chartami pochylali się mnisi z liniałami, czyli drewnianymi przyrządami przypominającymi współczesne linijki, którymi delikatnie zaznaczano linię tekstu i marginesów, na których można było robić notatki, czyli glossyglossaglossy. Atrament początkowo wyrabiano z mieszaniny soków kapuścianego i z galasów dębowych oraz siarczanu miedzi, który był produktem ubocznym przy wytopie miedzi.

Zakonne zgromadzenia pracowały praktycznie przez cały rok, z wyjątkiem niedziel i świąt, zgodnie z regułą ora et laboraora et laboraora et labora – módl się i pracuj! Biblioteki klasztorne stale więc powiększały zasoby, także dzięki darom wyższego duchowieństwa, a potem i feudałów.

Przeciętna średniowieczna biblioteka znajdowała się zazwyczaj w zakrystii kościelnej, w klasztorze lub specjalnej przybudówce przy kościele. Izba taka wyposażona była w pulpity, na których układano księgi. Stanowiła jednocześnie czytelnię oraz miejsce przechowywania książek; większe dzieła przymocowywano do pulpitów za pomocą łańcuchów, a mniejsze chowano na noc w szafach.

Z bibliotek korzystali przede wszystkim sami duchowni. Ciekawostką jest, że niemal każda książka, wewnątrz, na jednej z pierwszych kart, miała wówczas graficzny znak własności nazywany ex librisem z tekstem klątwy, która padłaby na złodzieja lub tego, kto by uporczywie spóźniał się ze zwrotem dzieła.

Mniejsze księgi, tańszy dostęp

Do XII‑XIII w. czytać i pisać potrafili przede wszystkim duchowni. Sytuacja zmieniła się wraz z intensywnym rozwojem miast, ale również powiększającą się sferą życia codziennego, w którym coraz częściej potrzebne były zapisywane informacje czy opowieści. Z biegiem czasu przybywało dokumentów, ksiąg czy utworów należących do świeckiego kręgu kultury. Nie mogły się bez nich obejść takie dziedziny jak choćby administracja, prawo czy gospodarka – rosło zapotrzebowanie na wykształconych królewskich urzędników, jak również lekarzy, kupców i notariuszy sporządzających umowy handlowe. Kształcić zaczęły ich szkoły parafialne, a także uniwersytety, w których wykładowcami, coraz częściej, były nie tylko osoby duchowne.

RzRzWSSgxA4aQ

Ilustracja przedstawia nauczyciela uczącego uczniów. Jest on ubrany w niebieskie szaty i trzyma pióro. Na ilustracji znajduje się również mnich, który również tłumaczy coś uczniom.

Ale także władcy dostrzegali wagę słowa pisanego. Zapisane w księgach dzieje rodów albo historia państwa wzmacniały ich pozycję (zwłaszcza jeżeli można było wskazać ich boskie pochodzenie lub szczególną opiekę Stwórcy), stanowiły argumenty uzasadniające poczynania monarchy i jego plany. Oprócz tego królewskie i książęce dwory potrzebowały ludzi umiejących czytać i pisać, aby sprawnie zarządzać daną wspólnotą, księstwem czy rozrastającym się państwem.

Stopniowo zrezygnowano też z czasochłonnego, kolorowego zdobienia rękopisów, pergamin zastąpiono papierem, a ogromne księgi – mniejszymi formatami. Dzięki temu w XIV i XV w. czytelnictwo upowszechniło się również wśród elit świeckich. Jednak prawdziwą rewolucję w czytelnictwie przyniosło w 1450 r. wynalezienie druku i stworzenie przez  Jana GutenbergaJan GutenbergJana Gutenberga maszyny drukarskiej. Odtąd liczba książek zaczęła gwałtownie wzrastać, spadły też koszty ich wytwarzania, co sprawiło, że stały się one powszechnie dostępne. Na początku były to głównie modlitewniki i żywoty świętych, ale z czasem przybywało również utworów świeckich.

Średniowieczne piśmiennictwo

ROHb4EVoG7fdl1

Fragment fresku przedstawia świętego Benedykta z Nursji. Jest on łysy i ma długa siwą brodę. Nad jego głową znajduje się złota aureola. Jest ubrany w ciemne szaty.

Co ówczesny czytelnik mógł znaleźć na przykład w bibliotece benedyktyńskiego opactwa? Z chwilą przekładu Biblii na język łaciński, czyli powstaniem Wulgaty, były to manuskrypty z tekstem Pisma Świętego, w całości bądź we fragmentach, często z komentarzami, ewangeliarzeewangeliarzewangeliarze, psałterzepsałterzpsałterze, lekcjonarzelekcjonarzlekcjonarze, mszałymszałmszały, pieśni liturgicznepieśni liturgicznepieśni liturgiczne i religijne, modlitwy oraz cały katalog dzieł Ojców Kościoła, żywoty apostołów i innych świętych. Wraz z rozwojem szkolnictwa przyklasztornego zaczęto też przepisywać dzieła starożytnych uczonych z zakresu gramatyki, retoryki i dialektyki oraz arytmetyki, geometrii, astrologii oraz muzyki.

Z czasem w bibliotekach klasztornych oraz na dworach zaczęła pojawiać się literatura tworzona i zapisywana również przez autorów świeckich: eposy rycerskie i pieśni o bohaterskich czynach rycerskich (najbardziej znaną do dziś jest Pieśń o Rolandzie„Pieśń o Rolandzie”Pieśń o Rolandzie), poezja waganckawaganciwagancka (m.in. słynny wciąż zbiór pieśni Carmina BuranaPieśni Carmina BuranaCarmina Burana), kroniki (np. w Polsce – Principum Polonorum, czyli kronika Galla Anonima), apokryfyapokryfapokryfy, utwory hagiograficznehagiografiahagiograficzne, traktaty, listy, np. słynna korespondencja Heloizy i Abelardakorespondencja Heloizy i Abelardakorespondencja Heloizy i Abelarda.

Piśmiennictwo w średniowiecznej Polsce

Także w średniowiecznej Polsce (XI‑XII wiek) osoby umiejące czytać mogły korzystać z bogatych zasobów bibliotek: oprócz przyklasztornych, istniały także biblioteki katedralne, czyli biskupie, oraz kolegiackie. Dużymi katalogami manuskryptów mogły się pochwalić klasztory benedyktynów i cystersów w Tyńcu, św. Krzyżu, Trzemesznie, Koprzywnicy, Mogile, Lubiążu i Lubiniu. Własnymi bibliotekami dysponowały też choćby kolegiaty w Kaliszu, Łęczycy, Sandomierzu oraz katedry biskupów w Poznaniu, Płocku (własnością tamtejszej katedry był słynny Złoty Kodeks PułtuskiZłoty Kodeks PułtuskiZłoty Kodeks Pułtuski) i Gnieźnie.

RrQDoRLYp1Ymi

Na zdjęciu znajduje się zdobiona strona ręcznie przepisywanej księgi. Ilustracja przedstawia trzech króli, którzy przybyli do Maryi i małego Jezusa. W dolnej części znajdują się tekst po łacinie. Cała strona wypełniona jest kolorowymi wzorami.

Z XII w. pochodzą dwa spisy inwentarzowe katedry krakowskiej. Spis przedmiotów skarbca kościelnego (1101 r.) wymienia trzy księgi liturgiczne, a drugi spis z 1110 r. wymienia aż 52 kodeksy, m.in. książki liturgiczne, prawnicze, filozoficzne, ale także autorów klasycznych (Owidiusza i Terencjusza), prace dotyczące gramatyki i  encyklopedię św. Izydora z SewilliEncyklopedia św. Izydora z Sewilliencyklopedię św. Izydora z Sewilli.

Z całą pewnością zbiory ksiąg znajdowały się na dworach książęcych oraz królewskich siedzibach. Jan DługoszJan DługoszJan Długosz podaje informacje na temat biblioteki królowej JadwigiKrólowa Jadwigakrólowej Jadwigi. Znalazła się tam Biblia Starego i Nowego Testamentu, żywoty świętych, kazania, rozmyślania i inne księgi przełożone jednak z łaciny na język polski, ponieważ królowa nie znała języka łacińskiego.

Z językiem łacińskim, który dominował w ówczesnej Europie (aż do XVI w.), problem miały nie tylko koronowane głowy. W protokole zeznań świadków w słynnym procesie polsko‑krzyżackimProces polsko‑krzyżacki z 1339 rokuprocesie polsko‑krzyżackim z 1339 r. w Warszawie przesłuchano 85 osób świeckich: 30 mieszczan, 52 rycerzy oraz książąt Leszka i Kazimierza. Tylko 11 z nich posługiwało się w mowie i piśmie łaciną, a więc według ówczesnych kryteriów można było ich uznać za ludzi wykształconych i potencjalnych użytkowników bibliotek.

Słownik

Słowa kluczowe

manuskrypt, piśmiennictwo, kultura średniowieczna, hagiografia, pergamin, skryba

Bibliografia

T. Michałowska, Średniowiecze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

R. Michałowski, Historia powszechna: Średniowiecze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.