Przeczytaj
Historia kolędowania
Słowo kolędakolęda wywodzi się od łacińskiego calendae oznaczającego pierwszy dzień miesiąca, w tradycji rzymskiej obchodzony bardzo uroczyście. Geneza kolędowania wiąże się z pogańską tradycją noworocznych obrzędów, podczas których odwiedzano się i śpiewano pieśni zawierające pochwałę gospodarza domu, życzenia urodzaju w nowym roku oraz podziękowanie za dary. Z czasem termin kolęda zaczął oznaczać również daninę, którą duchowni pobierali od wiernych w okresie Bożego Narodzenia.
Tradycja kolędy w języku i kulturze polskiej. Między uniwersalnością a swojskościąPrzyjmuje się [...], iż sam wyraz kolęda dotarł do Polski prawdopodobnie za pośrednictwem czeskim około X‒XI wieku, jednakże źródłowe potwierdzenia tego faktu są znacznie późniejsze, gdyż pochodzą dopiero z końca XV stulecia. Także i w tym rodzimym wypadku nazwą tą aż do XVIII wieku obejmowano świeckie zwyczaje noworoczne o charakterze winszującym, polegające na składaniu życzeń gospodarzom domu, z wyraźnym oczekiwaniem w zamian podarunku bądź poczęstunku. Kościół w tym okresie zwyczajów tych nie akceptował i wręcz rugował z obrzędowości bożonarodzeniowej, zastępując je pieśniami czysto religijnymi, zwanymi dla odróżnienia kantyczkami, rotułami, pieśniami lub piosneczkami, a z czasem dopiero kolędami. Najstarsze świadectwa użycia słowa kolęda w znaczeniu „pieśń religijna o tematyce związanej z narodzeniem Chrystusa” datują się dopiero na drugą połowę XVI wieku.
Efektem tak zróżnicowanej historii kolędowania jest utrzymująca się we współczesnej polszczyźnie wieloznaczność terminu kolęda, który definiuje się jako:
1. «pieśń bożonarodzeniową»,
2. «dar, podarunek»,
3. «zwyczaj odwiedzania się, chodzenia po kolędzie, wizytę duszpasterza».
Źródło: Słownik języka polskiego, t. 3, red. W. Doroszewski, Warszawa 1964, s. 817.
Początkowo melodie pieśni, które śpiewano w kościołach podczas obchodów Bożego Narodzenia, nie różniły się od innych wykonywanych w czasie liturgii. Kolędy zyskały własne melodie dzięki coraz większej popularności form teatralnych, szczególnie misteriówmisteriów bożonarodzeniowych. Z inspiracji św. Franciszka z Asyżu w 1223 roku po raz pierwszy zorganizowano jasełka – widowisko bożonarodzeniowe przedstawiające scenę narodzenia Jezusa. Adorowano w nim Dzieciątko, ale także śpiewano mu pasterskie kołysanki z charakterystycznymi i bardzo rytmicznymi refrenami. Z czasem ten rodzaj śpiewu upowszechnił się i został jednym z wyznaczników gatunkowych kolęd. W Polsce śpiewali je również bernardyni, benedyktyni, a później też karmelici i karmelitanki, dzięki którym do tradycyjnego repertuaru kolęd na stałe weszły pieśni Gdy śliczna Panna (z charakterystycznym rytmicznym refrenem: „lili laj”) oraz Lulajże, Jezuniu.
Od czasów pierwszych jasełek Franciszka istnieje też zwyczaj stawiania przy żłóbku, poza pasterzami i królami, zwierząt: osła i woła.
Pierwszy polski zbiór kolęd – Symfonie anielskie Jana Żabczyca z 1630 roku – liczył 36 tekstów ułożonych do znanych i najczęściej bardzo tanecznych melodii. Żabczyc wprowadził do kolęd motywy świeckie i obrazki z życia pasterzy. Do zbioru dołączono informację, żeby wykonywać je na melodie powszechnie znanych wówczas pieśni świeckich.
Do najważniejszych cech gatunkowych kolęd, świadczących o związku tych pieśni bożonarodzeniowych z kulturą ludową, zalicza się:
kontrafakturowaniekontrafakturowanie – zastąpienie oryginalnego tekstu znanych partii wokalnych nowym tekstem, w tym przypadku tematycznie związanym z bożonarodzeniową liturgią;
wykorzystywanie prostych, ludowych form wierszowych i melodycznych;
połączenie stylu wysokiego z niskim wynikające z zestawiania w jednym utworze różnych poziomów kulturowych, np. elementów metafizycznych z namacalnymi, egzotycznych ze swojskimi, ewangelicznych z apokryficznymi oraz hymnologiihymnologii z folklorem;
taneczny charakter, szczególnie wykorzystywanie polskich tańców ludowych do tworzenia linii melodycznej.
Kolędy w polskiej tradycji literackiej
Wiele państw może poszczycić się bogatą tradycją kolędowania. Niemalże w każdym kraju kręgu chrześcijańskiego powstał stały repertuar kolęd.
Teksty do bożonarodzeniowych pieśni pisali między innymi św. Teresa z Ávili oraz Marcin Luter, ale również wielu polskich twórców (w tym znanych poetów) stworzyło teksty kolęd lub wiersze stylizowane na ten gatunek. W XVII wieku pisali je znani polscy poeci barokowi – Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski. Nie były to jednak utwory przeznaczone dla ludu i nie weszły do powszechnego obiegu. W baroku upowszechniły się jednak pastorałki, które były związane z kulturą ludową.
Słownik terminów i rodzajów literackichNa stały schemat pastorałki składają się: anielskie obwieszczenie Dobrej Nowiny, droga pasterzy do Betlejem, pokłon i składanie darów Dzieciątku, droga powrotna pastuszków. Temat pasterski nie implikuje tu aktualizacji, sielankowej idealizacji życia w naturze. Pastorałki to teksty realistyczne («sztafaż» pasterskiej podróży jest wiernym odwzorowaniem warunków życia w XVII- i XVIII‑wiecznej Polsce), wprowadzające komizm sytuacyjny, częstokroć rubaszne.
W XVIII wieku powstała najbardziej znana polska kolęda – Pieśń o Narodzeniu Pańskim Franciszka Karpińskiego. W późniejszych epokach tworzono natomiast literackie nawiązania do kolęd, zwane „poezją bożonarodzeniową”. Warto wymienić np. kolędę z dramatu Juliusza Słowackiego Złota czaszka, wiersz Mizerna, cicha Teofila Lenartowicza, Kolędę Jana Lechonia, turpistyczną Kolędę Stanisława Grochowiaka, wiersze Tytusa Czyżewskiego i Jerzego Harasymowicza zawierające elementy stylizacji na pastorałki. Teksty pieśni bożonarodzeniowych tworzone są również współcześnie, co świadczy o tym, że tradycja kolędowania na stałe przeniknęła do kultury popularnej. W sumie zbiór polskich kolęd liczy około dziesięciu tysięcy utworów, ale do dziś wykonywanych jest tylko około siedemdziesięciu.
O autorze
Franciszek Karpiński (1741–1825) – poeta okresu oświecenia. Był autorem popularnych sielanek sentymentalnych Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę oraz pieśni religijnych, na przykład Pieśni porannej [Kiedy ranne wstają zorze], Pieśni o Narodzeniu Pańskim [Bóg się rodzi] i Pieśni wieczornej [Wszystkie nasze dzienne sprawy].
Franciszek Karpiński jako poeta religijnyTwórczość religijna Karpińskiego stawia go wśród pisarzy Oświecenia stanisławowskiego w pozycji wyjątkowej. Żaden inny poeta tej epoki nie pozostawił zbioru poezji religijnej o wyraźnym przeznaczeniu obrzędowym i kultowym, a taki charakter miały z założenia zarówno Pieśni nabożne, z których trzy zyskały taką popularność [...]. W tym sensie Karpiński jest jedynym poetą religijnym Oświecenia stanisławowskiego, to znaczy twórcą zajmującym się tematyką religijną, autorem wierszy, które niekoniecznie musiały być wyrazem głębokich przeżyć religijnych, miały natomiast wspomagać tego rodzaju przeżycia u innych. Utwory te wynikały więc ze zrozumienia społecznych potrzeb Kościoła i z troski o wysoki poziom literacki tekstów śpiewanych przez lud. Były środkiem umożliwiającym artykulację treści religijnych i treści wiary, z natury swojej miały zatem charakter służebny.
Słownik
(gr. ápókryphos – ukryty, tajemny) księga biblijna, niezaliczona do kanonu ksiąg świętych, a także dzieło przypominające stylem i treścią księgę biblijną, ale nieuznane przez Kościół za natchnione
(z gr. hýmnos – pieśń pochwalna) nauka o hymnach, w tym o hymnach kościelnych
(łac. calendae – pierwszy dzień miesiąca) początkowo pieśń noworoczna wywodząca się ze zwyczaju składania życzeń bliskim osobom w pierwszy dzień nowego roku; współcześnie – religijna pieśń o tematyce bożonarodzeniowej
(łac. contra – przeciw, factum – czyn, działanie) zastępowanie oryginalnej partii wokalnej nowym tekstem przy zachowaniu pierwotnej linii melodycznej
(łac. mysterium – tajemnica, kult religijny) – przedstawienie teatralne oparte na średniowiecznym dramacie liturgicznym, w którym podejmowano tematy zaczerpnięte z Biblii, apokryfów i żywotów świętych
nawiązujący do Arkadii, czyli krainy wiecznej szczęśliwości; z niego wywodzi się topos arkadyjski, czyli motyw powtarzający się w różnych epokach, przedstawiający wyidealizowany obraz wsi (prowincji) jako krainy wiecznej szczęśliwości
(gr. parádoxos – nieoczekiwany, nieprawdopodobny, zadziwiający) zdanie wewnętrznie sprzeczne lub sytuacja, w której współistnieją dwa wykluczające się fakty
(łac. pastoralis – pasterski) ludowa, radosna pieśń o tematyce bożonarodzeniowej, wykonywana niegdyś przez wędrownych muzyków; w przeciwieństwie do kolęd pastorałki wzbogacane były o ludowe elementy obyczajowe