Historia kolędowania

Słowo kolędakolędakolęda wywodzi się od łacińskiego calendae oznaczającego pierwszy dzień miesiąca, w tradycji rzymskiej obchodzony bardzo uroczyście. Geneza kolędowania wiąże się z pogańską tradycją noworocznych obrzędów, podczas których odwiedzano się i śpiewano pieśni zawierające pochwałę gospodarza domu, życzenia urodzaju w nowym roku oraz podziękowanie za dary. Z czasem termin kolęda zaczął oznaczać również daninę, którą duchowni pobierali od wiernych w okresie Bożego Narodzenia.

Ry9jivuw3uzCv

Obraz przedstawia pocztówkę z kolędującą trójką dzieci z gwiazdą betlejemską. W tle widać zimowy krajobraz i wiejskie chaty.

R1cqU1IIH3gT7

Pocztówka przedstawiająca piątkę dzieci w ludowych, góralskich strojach. Dzieci są w drewnianym domu, zgromadzone wokół choinki. Na choince palą się świeczki, za oknem widać ośnieżone drzewa i gwiazdę betlejemską na niebie.

R1Rj2zAdJL0FL

Pocztówka przedstawia stół wigilijny, z opłatkiem, rybą, chlebem, jabłkami, orzechami i wazą. Na drugim planie widać choinkę, księżyc i wierze kościelne na tle nocnego nieba oraz błyszczącą gwiazdę betlejemską.

R1NtqotRsCGCC

Pocztówka przedstawia grającą góralską kapelę, jadącą wagonikiem kolejki linowej. Trzech górali gra, za ich plecami widać ciemnoniebieskie, rozgwieżdżone niebo i gwiazdę betlejemską.

Efektem tak zróżnicowanej historii kolędowania jest utrzymująca się we współczesnej polszczyźnie wieloznaczność terminu kolęda, który definiuje się jako:

1. «pieśń bożonarodzeniową»,

2. «dar, podarunek»,

3. «zwyczaj odwiedzania się, chodzenia po kolędzie, wizytę duszpasterza».

Słow Źródło: Słownik języka polskiego, t. 3, red. W. Doroszewski, Warszawa 1964, s. 817.

Początkowo melodie pieśni, które śpiewano w kościołach podczas obchodów Bożego Narodzenia, nie różniły się od innych wykonywanych w czasie liturgii. Kolędy zyskały własne melodie dzięki coraz większej popularności form teatralnych, szczególnie misteriówmisteriummisteriów bożonarodzeniowych. Z inspiracji św. Franciszka z Asyżu w 1223 roku po raz pierwszy zorganizowano jasełka – widowisko bożonarodzeniowe przedstawiające scenę narodzenia Jezusa. Adorowano w nim Dzieciątko, ale także śpiewano mu pasterskie kołysanki z charakterystycznymi i bardzo rytmicznymi refrenami. Z czasem ten rodzaj śpiewu upowszechnił się i został jednym z wyznaczników gatunkowych kolęd. W Polsce śpiewali je również bernardyni, benedyktyni, a później też karmelici i karmelitanki, dzięki którym do tradycyjnego repertuaru kolęd na stałe weszły pieśni Gdy śliczna Panna (z charakterystycznym rytmicznym refrenem: „lili laj”) oraz Lulajże, Jezuniu.

Od czasów pierwszych jasełek Franciszka istnieje też zwyczaj stawiania przy żłóbku, poza pasterzami i królami, zwierząt: osła i woła.

Pierwszy polski zbiór kolęd – Symfonie anielskie Jana Żabczyca z 1630 roku – liczył 36 tekstów ułożonych do znanych i najczęściej bardzo tanecznych melodii. Żabczyc wprowadził do kolęd motywy świeckie i obrazki z życia pasterzy. Do zbioru dołączono informację, żeby wykonywać je na melodie powszechnie znanych wówczas pieśni świeckich.

RT5SP0n8QtAkZ

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową publikacji Symphonie Anyelskie, Kolenda, Mieszkańcom Ziemskim od Muzyki niebieskiey, wdzięcznym okrzykiem dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewane.

Do najważniejszych cech gatunkowych kolęd, świadczących o związku tych pieśni bożonarodzeniowych z kulturą ludową, zalicza się:

• kontrafakturowaniekontrafakturakontrafakturowanie – zastąpienie oryginalnego tekstu znanych partii wokalnych nowym tekstem, w tym przypadku tematycznie związanym z bożonarodzeniową liturgią;

• wykorzystywanie prostych, ludowych form wierszowych i melodycznych;

• połączenie stylu wysokiego z niskim wynikające z zestawiania w jednym utworze różnych poziomów kulturowych, np. elementów metafizycznych z namacalnymi, egzotycznych ze swojskimi, ewangelicznych z apokryficznymi oraz hymnologiihymnologiahymnologii z folklorem;

• taneczny charakter, szczególnie wykorzystywanie polskich tańców ludowych do tworzenia linii melodycznej.

Kolędy w polskiej tradycji literackiej

RZZ2LFyokFdRr1

Obraz przedstawia stajenkę. W stajence Jezus, Maria i Józef oraz wół. Maria pochylona nad Jezusem. Józef siedzi i podpiera głowę. Wokół stajenki tańczą, klęczą anioły. Nieliczni ludzie przy stajence pomiędzy aniołami.

Wiele państw może poszczycić się bogatą tradycją kolędowania. Niemalże w każdym kraju kręgu chrześcijańskiego powstał stały repertuar kolęd.

Teksty do bożonarodzeniowych pieśni pisali między innymi św. Teresa z Ávili oraz Marcin Luter, ale również wielu polskich twórców (w tym znanych poetów) stworzyło teksty kolęd lub wiersze stylizowane na ten gatunek. W XVII wieku pisali je znani polscy poeci barokowi – Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski. Nie były to jednak utwory przeznaczone dla ludu i nie weszły do powszechnego obiegu. W baroku upowszechniły się jednak pastorałki, które były związane z kulturą ludową.

W XVIII wieku powstała najbardziej znana polska kolęda – Pieśń o Narodzeniu Pańskim Franciszka Karpińskiego. W późniejszych epokach tworzono natomiast literackie nawiązania do kolęd, zwane „poezją bożonarodzeniową”. Warto wymienić np. kolędę z dramatu Juliusza Słowackiego Złota czaszka, wiersz Mizerna, cicha Teofila Lenartowicza, Kolędę Jana Lechonia, turpistyczną Kolędę Stanisława Grochowiaka, wiersze Tytusa Czyżewskiego i Jerzego Harasymowicza zawierające elementy stylizacji na pastorałki. Teksty pieśni bożonarodzeniowych tworzone są również współcześnie, co świadczy o tym, że tradycja kolędowania na stałe przeniknęła do kultury popularnej. W sumie zbiór polskich kolęd liczy około dziesięciu tysięcy utworów, ale do dziś wykonywanych jest tylko około siedemdziesięciu.

O autorze

R7YivBkNFSM7N1

Portret mężczyzny w średnim wieku. Twarz poważna, z wydatnym nosem. Włosy, falowane, nieznacznie nachodzą na czoło.

Franciszek Karpiński (1741–1825) – poeta okresu oświecenia. Był autorem popularnych sielanek sentymentalnych Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę oraz pieśni religijnych, na przykład Pieśni porannej [Kiedy ranne wstają zorze], Pieśni o Narodzeniu Pańskim [Bóg się rodzi] i Pieśni wieczornej [Wszystkie nasze dzienne sprawy].

Słownik