Literatura polityczna polskiego oświecenia

W latach osiemdziesiątych XVIII w. dojrzewała w Polsce potrzeba naprawy kraju. Inspiracje dla reformatorów płynęły między innymi ze środowisk masońskichmasoneriamasońskich głoszących hasła równości oraz braterstwa ludzi i narodów; przykładem natomiast były dla nich ruchy niepodległościowe na świecie (uzyskanie niepodległości przez Stany Zjednoczone, a później rewolucja we Francji). Pojawiła się też literatura zaangażowana w sprawy państwa i społeczeństwa.

RmUxqFwScI7SX1

Ilustracja przedstawia biało‑czarny graficzny symbol masonerii. Na środku wewnątrz trójkąta tworzonego przez cyrkiel znajduje się oko. Spod trójkąta wychodzą we wszystkich kierunkach promienie. Pod cyrklem znajduje się w kształcie litery V dwuczęściowy znak: część tego znaku jest wykonana jest grubą kreską, a część zrobiona z kratki. Nad trójkątem jest znak V odwrócony do góry: jego cienkie końcówki przecinają znak V znajdujący się pod trójkątem.

W roku 1787 ukazały się Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, traktat publicystycznytraktat publicystycznytraktat publicystyczny Stanisława Staszica, głoszący oświeceniowy program uzdrowienia i ,,ratowania Polski od podziału”. To program republikański, oparty na idei społecznej równości - pojawił się w nim między innymi postulat praw obywatelskich dla chłopstwa i mieszczan. Państwo chciał autor podporządkować szlachcie i mieszczanom (Uwagi... są więc wyraźnie antymagnackie), pełnię władzy dać parlamentowi, dla króla przewidział jedynie funkcje reprezentacyjne. Wypowiadał się przeciwko. Ratunkiem przed zagrożeniami zewnętrznymi miało być stworzenie stutysięcznej armii i ofiarowanie polskiego tronu jednej z dynastii rządzących w sąsiednich krajach (była to wymuszona trudną sytuacją polityczną częściowa rezygnacja z  dążeń republikańskich i wolnościowych Staszica).

W 1788 r. rozpoczął obrady Sejm Wielki (zwany Czteroletnim). Gdy obóz patriotyczny (reformatorski), skupiony wokół marszałka sejmu Stanisława Małachowskiego i Ignacego Potockiego, sprzymierzył się z bardziej radykalnymi reformatorami, którym przewodził Hugo Kołłątaj, i z obozem królewskim - narodziła się Konstytucja 3 maja. Przeciwną, zachowawczą opcję reprezentowało tzw. stronnictwo hetmańskie, skupione wokół późniejszych: Franciszka Ksawerego Branickiego, Seweryna Rzewuskiego i Szczęsnego Potockiego. W atmosferze walki politycznej szczególnego znaczenia nabrała publicystyka polityczna.

Jedna z  najważniejszych postaci Sejmu Wielkiego, Hugo Kołłątaj, autor traktatu epistolarnegotraktat epistolarnytraktatu epistolarnego Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka (1788 - 1789), w  wielu sprawach zgadzał się ze Staszicem, bliskie mu były poglądy republikańskie i reformatorskie, idea sojuszu szlachty i mieszczan przeciwko magnatom. Proponował zniesienie poddaństwa chłopów. Był rzecznikiem ,,łagodnej rewolucji” (tak określał swój program reform), w przeciwieństwie do gwałtownych zaburzeń społecznych. Odrzucenie projektu ,,łagodnej rewolucji” niosło, jego zdaniem, groźbę upadku państwa.

Wokół Hugona Kołłątaja zebrała się grupa pisarzy i specjalistów z różnych dziedzin, którą nazwano Kuźnicą Kołłątajowską. Członkowie Kuźnicy rozpowszechniali poglądy autora Anonima listów kilka w utworach literackich i publicystycznych. Najwybitniejszym z nich był Franciszek Salezy Jezierski, nazywany Wulkanem Gromów Kuźnicy. Jego dziełem (napisanym prawdopodobnie wspólnie z uczonym Janem Śniadeckim) jest Katechizm o tajemnicach rządu polskiego (1790). Ten utwór napisany w formie katechizmu (tj. pytań i odpowiedzi) satyrycznie przedstawiał sytuację i ustrój państwa polskiego, zawierał ostrą krytykę anarchii i samowoli szlacheckiej, słabości władzy królewskiej i bezradności sejmu, nadmiernie wysokiej pozycji szlachty w społeczeństwie przy równoczesnym odmawianiu praw innym stanom. Przykładem niech będzie fragment dzieła:

Stanisław Staszic ponownie zabrał głos, pisząc Przestrogi dla Polski (1790). Przedstawił wizję społeczeństwa opartego na zasadach „wolności, równości i własności”. Uważał, że dla Polski ratunkiem mogą być albo rządy despotyczne (których jednak nie chciał), albo głębokie reformy społeczne, mogące wyzwolić wszystkie siły narodu. Przedstawił ideę monarchii konstytucyjnej, powrócił do pomysłu szlachecko‑mieszczańskiej hegemonii, bronił uciskanych chłopów, wypowiadał się przeciwko magnatom, twierdząc, że z samych panów zguba Polski.

Czas Sejmu Wielkiego wiąże się też z powstawaniem ogromnej ilości druków ulotnych, najczęściej anonimowych. W dyskusjach brali udział przedstawiciele różnych opcji politycznych, w spory angażowały się także czasopisma. Wydawano przemówienia posłów, a także drobne przeważnie utwory poetyckie. Wiersze te publikowano zwykle anonimowo, wśród ich twórców znaleźli się jednak wybitni poeci, tacy jak Franciszek Zabłocki (znakomity komediopisarz) czy Julian Ursyn Niemcewicz - poseł i poeta (napisana przez niego w 1791 r. komedia polityczna Powrót posła stanowi jeden z najlepszych - także artystycznie - przykładów literatury zaangażowanej w sprawy kraju z okresu Sejmu Wielkiego).

Autorzy ulotnej poezji krytykowali króla:

Szczególną popularność zyskał paszkwilpaszkwilpaszkwil, forma niezwykle skuteczna w walce politycznej. Jego bohaterami stali się przede wszystkim zdrajcy ojczyzny, założyciele konfederacji targowickiej. Niemcewicz pisał w wierszu Na hersztów targowickich (1792):

Odrębny charakter miała poezja okresu powstania kościuszkowskiego, dla której inspiracją były odgłosy rewolucyjnego terroru z Francji. Utwory zyskały nowy, rewolucyjny, jakobińskijakobinijakobiński charakter. Nawoływały do odrzucenia dawnego porządku świata i religii, do krwawej rozprawy z możnymi (zwłaszcza z targowiczanami), nawet z królem, głosiły hasła wolności, równości i braterstwa. Wzywano do walki pod sztandarami Kościuszki, a jego samego czczono jako wodza i ,,dobrego Naczelnika”. Najwybitniejszym twórcą poezji jakobińskiej był bohaterski obrońca Pragi, Jakub Jasiński. W wierszu Do narodu (1794) pisał on:

RNdmzwvE2w6XZ

Ilustracja przedstawia portret młodego żołnierza. Mężczyzna stoi w rozkroku. Prawą nogą stoi na kamieniu, lewą, zgiętą w kolanie, stoi na kłodzie drewna. Mężczyzna ubrany jest w żołnierski mundur w kolorze granatowym, ma białe spodnie i wysokie czarne oficerki. Na ramionach munduru żołnierza znajdują się ozdobne, srebrne naramienniki. Mężczyzna ma na rękach czarne rękawiczki. Lewą dłoń ma wyciągniętą w bok: palec wskazujący i kciuk są wyprostowane. W prawej ręce, spuszczonej w dół mężczyzna trzyma srebrną szablę. Głowa mężczyzny zwrócona jest w jego prawą stronę. Twarz jest spokojna, nos mały. Jego wzrok skupiony jest na jednym punkcie, niewidocznym dla widza. Włosy mężczyzny są ciemne, bujne i krótkie. Na drugim planie, za mężczyzną znajdują się zabudowania miejskie. Przed budynkami znajduje się grupa walczących żołnierzy.

Utwór Józefa Pawlikowskiego ***Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?*** (1800), powstały z inspiracji Tadeusza Kościuszki i wydany w Paryżu, zapowiadał już nową epokę w dziejach literatury i narodu polskiego. Zawierał bowiem wskazówki dla ruchu niepodległościowego i wojny partyzanckiej. Opierał się na koncepcji wywalczenia niepodległości własnymi siłami Polaków dzięki uwolnieniu chłopów i, w efekcie, ogólnonarodowemu powstaniu. Do tej wydanej bezimiennie broszury chętnie odwoływali się romantycy.

Słownik