Przeczytaj
Lekka zmiana kursu
Protest klasy robotniczej, wymierzony wprost w swoich formalnych przedstawicieli, a więc członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR)Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), był dla komunistów swoistym wotum nieufnościwotum nieufności, z którym musieli się jakoś zmierzyć. Wybrany w grudniu 1970 r. na nowego I sekretarza KC PZPR Edward Gierek był wcześniej znany przede wszystkim jako przywódca partii komunistycznej w Katowicach, gdzie zdobył sobie opinię dobrego gospodarza. Ten przemysłowy region zdominowany przez górnictwo w latach 60. postrzegany był jako jeden z lepiej funkcjonujących, zamożniejszych i posiadających lepsze świadczenia socjalne. Gierek był technokratątechnokratą, który nad ideologiczne pryncypia stawiał sprawność zarządzania. Wykorzystał silną pozycję przemysłu w swoim regionie do poprawy jakości życia, a tym samym tworzenia własnego pozytywnego wizerunku.
Początek rządów Gierka i jego współpracowników wiązał się z pewną liberalizacją systemu komunistycznego: osłabła cenzura, propaganda dokonała zmiany kursu na bardziej nowoczesny i pozornie otwarty, zmniejszyła się także ideologiczna presja na kulturę. Nowy sekretarz wykonał kilka symbolicznych gestów, które miały pokazać zmianę przeprowadzoną na szczytach władzy. 20 stycznia 1971 r. Biuro Polityczne KC PZPR podjęło decyzję o odbudowie zniszczonego w czasie II wojny światowej Zamku Królewskiego w Warszawie. Przez ćwierć wieku po zakończeniu działań wojennych komuniści, zwłaszcza Władysław Gomułka, nie chcieli się zgodzić na rozpoczęcie tej inwestycji, ważnej dla kultury narodowej. Po zmianie władzy w PZPR zniknął też obyczaj wywieszania portretu przywódcy partii komunistycznej w miejscach publicznych, w urzędach i szkołach, co świadczyło o osłabieniu kultu jednostki.
Nowy styl rządzenia
Edward Gierek był zwolennikiem innego niż Gomułka komunikowania się ze społeczeństwem. Chętniej rozmawiał ze zwykłymi ludźmi, odbywał wizyty gospodarskiewizyty gospodarskie i próbował prezentować się jako nowoczesny, sympatyczny polityk, a nie apodyktyczny starzec, jak odbierano Gomułkę. Była to oczywiście kreacja, ale pokazywała nowy styl. Symbolem tych zmian stało się przemówienie podczas wiecu z robotnikami w Gdańsku 25 stycznia 1971 r., które Gierek zakończył retorycznym pytaniem: „To jak, pomożecie?”. Choć reakcja robotników nie była tak entuzjastyczna, jak przedstawiała to potem propaganda, to tego rodzaju postępowanie zapewniało przywódcy PZPR minimalny kredyt zaufania społecznego.
Wyjaśnij znaczenie takich uroczystości w budowaniu wizerunku przywódcy partii komunistycznej.
Nowe kierownictwo było świadome, że stabilność władzy zależy jednak przede wszystkim od nastrojów społecznych, a na te największy wpływ miały sytuacja społeczno‑gospodarcza i poziom życia. Rządzący postawili więc sobie za cel zaspokojenie konsumpcyjnych aspiracji społeczeństwa. W styczniu 1971 r. zniesiono fatalne dla rządów Gomułki podwyżki cen. Co więcej, te ceny na dwa lata zamrożono, równolegle zaś podwyższono płace, emerytury i renty (decyzja ta dotyczyła 5 mln obywateli). Dzięki pożyczce udzielonej przez Związek Sowiecki udało się poprawić zaopatrzenie w handlu wewnętrznym, a nawet zwiększyć podażpodaż bardziej wyszukanych towarów konsumpcyjnych.
Inwestycje na pierwszym planie
Wprowadzone działania wiązały się ze sporymi kosztami, dlatego też drugą częścią gierkowskiego planu reform było zwiększanie inwestycji w gospodarkę, przede wszystkim w przemysł. Dzięki swojemu nowemu stylowi rządzenia Gierek zdobył zaufanie na Zachodzie (znał także język francuski, a w młodości przebywał przez pewien czas we Francji i w Belgii), co pozwoliło mu prowadzić aktywną politykę kredytową. To również było konsekwencją zerwania z wcześniejszą polityką ekonomiczną Gomułki, nastawionej na oszczędności i samowystarczalność polskiej gospodarki. Ogłoszony w grudniu 1971 r. nowy program gospodarczy ekipy Edwarda Gierka można streścić jednym z ówczesnych haseł propagandowych: „Aby Polska rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej”. Zakładano, że w ciągu pięciu lat dochód narodowy zwiększy się o ok. 38–39 proc., produkcja przemysłowa wzrośnie o połowę, a rolna o jedną piątą. Za uzyskane kredyty zakupiono 154 zachodnie licencje, przede wszystkim przeznaczone dla przemysłu ciężkiego, maszynowego i budownictwa. Rozwijano górnictwo, w latach 70. powstały zagłębia węglowe w rejonach Bełchatowa i Lublina. Budowano nowe elektrownie cieplne (w Bełchatowie, elektrownie Kozienice i Dolna Odra), rafinerie w Gdańsku, rozwijano przemysł chemiczny (m.in. w Płocku czy Puławach), elektroniczny i spożywczy (cukrownia w Łapach). Inwestycje miały unowocześnić przemysł, który mógłby produkować atrakcyjne towary nadające się na eksport, a dzięki eksportowi Polska miała uzyskiwać zagraniczną walutę (przede wszystkim dolary amerykańskie), co pozwoliłoby dalej inwestować i zwiększać konsumpcję. Przykładami sztandarowych projektów epoki Edwarda Gierka były Huta Katowice oraz Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku‑Białej, w której produkowano na włoskiej licencji Fiata 126p, czyli popularnego „malucha”.
Wyjaśnij, dlaczego władze komunistyczne inwestowały w przemysł.
Zastanów się, jak mogła wyglądać podróż polskiej rodziny na wakacje takim autem.
Wiele środków wydano na inwestycje w infrastrukturę, m.in. budowę Centralnej Magistrali Kolejowej z Górnego Śląska i Zagłębia do Warszawy i Trójmiasta, Portu Północnego w Gdańsku czy rozwój połączeń drogowych, takich jak droga ekspresowa Warszawa–Katowice, zwana powszechnie „gierkówką”. W rolnictwie podniesiono ceny skupu od rolników indywidualnych, zainwestowano także w gospodarstwa państwowe i spółdzielcze oraz zniesiono dostawy obowiązkowedostawy obowiązkowe, które – pomimo zakończenia działań wojennych w 1945 r. – nadal funkcjonowały przez ponad 25 lat.
Życie na kredyt
Polityka gospodarcza Gierka w pierwszej połowie lat 70. przyniosła wyraźną poprawę jakości życia, przez co pozostawiła w pamięci społeczeństwa mit I sekretarza jako dobrego gospodarza. Na początku lat 70. zwiększyło się zaopatrzenie rynku w towary, wzrosło spożycie mięsa, poprawił się dostęp do artykułów gospodarstwa domowego, elektroniki czy samochodów. Rosła liczba oddawanych do użytku budynków mieszkalnych i całych osiedli mieszkaniowych. Polacy odnotowywali wzrost płacy realnej, a nowe miejsca pracy pozwoliły zatrudnić całe pokolenie powojennego wyżu demograficznego, które wchodziło na rynek pracy. W ten sposób władzom udało się zmniejszyć potencjalne napięcia społeczne. Polepszyły się też świadczenia socjalne.
Jednak w połowie lat 70. doszło do załamania gospodarki spowodowanego złym zarządzaniem, nietrafnymi inwestycjami, rosnącym zadłużeniem (i kosztami jego obsługi) oraz marnowaniem części środków na konsumpcję. Po gierkowskim okresie dobrobytu pozostała tylko propaganda sukcesu, która przekonywała, że Polska Rzeczpospolita Ludowa jest ósmą gospodarką świata.
Nowe granice
Powojenna Polska podzielona była na 17 województw (oraz pięć miast na prawach województw), te zaś na powiaty i gminy. Układ ten w 1975 r. zmieniła ekipa Edwarda Gierka. Przez kolejnych 13 lat w Polsce obowiązywał dwustopniowy podział administracyjny na województwa i gminy, a liczba województw wzrosła do 49. Antoni Dudek i Zdzisław Zblewski przekonują, że reforma administracyjna miała ścisły związek z rywalizacją wewnątrzpartyjną w PZPR i miała posłużyć Gierkowi do umocnienia władzy. W argumentacji mającej potwierdzać słuszność tej tezy historycy powołują się na wypowiedziane po latach słowa I sekretarza, a mianowicie:
„Chcieliśmy rozbić wiele zastanych układów. Miało to spowodować również pewne przewietrzenie ludzi aparatu państwowego i partyjnego, od lat zasiedziałych w swych powiatowych centrach. Szczerze mówiąc, uważaliśmy, że nowe czasy wymagają nowych ludzi”.
Cytat za: Antoni Dudek, Zdzisław Zblewski, Utopia nad Wisłą. Historia Peerelu, Warszawa–Bielsko-Biała 2008, s. 243–244.
Słownik
prowadzony przez państwo skup produktów (głównie rolnych) ze wszystkich gospodarstw, w zależności od ich wielkości oraz ustalonych kryteriów; ceny skupu były stałe i najczęściej niższe niż te panujące na wolnym rynku; w gospodarce planowanej system ten miał na celu regulowanie rynku
partia komunistyczna utworzona w 1948 r. z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej; sprawowała rządy w PRL w latach 1948–1989; jej najważniejszym organem kierowniczym był Komitet Centralny (KC)
ilość produktów, którą przedsiębiorstwa są gotowe dostarczyć na rynek
(z gr. techne – rzemiosło, umiejętność + kratos – władza) model ustroju społecznego opartego na wiedzy naukowej i fachowej; zakłada, że zastosowanie prawideł nauki i techniki pozwala na efektywne zarządzanie społeczeństwem, a zatem władza powinna znajdować się w rękach specjalistów, technokratów, nie zaś polityków
zainicjowane przez Edwarda Gierka teoretycznie spontaniczne, niezapowiedziane wizyty w fabrykach, gospodarstwach rolnych, na placach budowy i w różnych miejscach publicznych, które w rzeczywistości były skrupulatnie przygotowywanymi spektaklami, aranżowanymi przez lokalne władze w celach propagandowych – wieczorem relacje z „niespodziewanych” odwiedzin emitował „Dziennik Telewizyjny”, kreujący obraz Polski szczęśliwej, rosnącej w siłę
(łac. votum – ślubowanie, życzenie) podjęta w specjalnym głosowaniu uchwała parlamentu w systemie rządów parlamentarno‑gabinetowych, wyrażająca brak zaufania do działalności ministra albo rządu, prowadząca do ich dymisji; w znaczeniu potocznym: wyraz braku zaufania
Słowa kluczowe
kryzys gospodarczy, Edward Gierek, reformy, Polska w latach 1957–1981, komunizm w Polsce, wydarzenia grudniowe 1970
Bibliografia
A. Jezierski, B. Petz, Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944–1985, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
W. Morawski, Dzieje gospodarcze Polski, Difin, Warszawa 2010.
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
A. Jezierski, Spór o gospodarkę PRL, „Mówią Wieki” 1 i 2/1994.