Przeczytaj
Przed próbą sił
Kościół katolicki w Polsce poniósł podczas II wojny światowej niezwykle bolesne straty. Spośród 12 tys. księży okupanci niemieccy i sowieccy wymordowali ok. 20 proc. Pomimo represji duchowni aktywnie wspierali podziemie niepodległościowe i udzielali pomocy Żydom. Księża dzielili z rodakami tragedie, bolączki i niedole czasów wojennych, umacniając w ten sposób tradycyjnie silne więzi ze społeczeństwem. Niezłomna postawa kleru wobec obu totalitaryzmów dodatkowo wzmocniła autorytet całej instytucji Kościoła katolickiego. Do wzrostu jego pozycji przyczyniły się także powojenne zmiany granic, w wyniku których Polska stała się krajem niemal jednolitym religijnie.
Pomimo bolesnych strat wojennych Kościół zachował mocne struktury, a na jego czele znaleźli się charyzmatyczni przywódcy, m.in. prymas August Hlond (1881–1948) oraz „książę niezłomny”, biskup krakowski Adam Sapieha (1867–1951).
W przeciwieństwie do Kościoła komuniści nie cieszyli się autentycznym autorytetem i poparciem Polaków. Swoją władzę zdobyli i utwierdzili siłą. Do 1947 r. władzy ludowej z pomocą Sowietów udało się przejąć pełną kontrolę nad kluczowymi instytucjami państwowymi, zlikwidować legalną opozycję oraz złamać siłę zbrojnego podziemia niepodległościowego. Do tego czasu reżim unikał ostrych sporów z Kościołem, licząc się z ogromnym autorytetem i wpływem tej instytucji na postawy i poglądy Polaków. W 1947 r. skończył się jednak okres tolerancji wobec katolików. Władzom zależało na przejęciu kontroli nad Kościołem oraz zerwaniu więzi łączącej wiernych z Watykanem. Komuniści bezpardonowo zaatakowali instytucje katolickie i przystąpili do intensywnej ateizacji społeczeństwa.
Szykany i represje
Twórcy karykatury sugerowali, że dostojnicy Kościoła katolickiego służą interesom amerykańskim oraz mają na względzie przede wszystkim dobra materialne.
Wskaż elementy graficzne, które o tym świadczą.
Zwiastuny konfliktu komunistów z Kościołem pojawiły się już w 1945 r., kiedy papież Pius XII odmówił odwołania niemieckich biskupów na tzw. Ziemiach OdzyskanychZiemiach Odzyskanych. Watykan zezwolił wprawdzie prymasowi Hlondowi na powołanie administratorów apostolskich, czyli tymczasowych zarządców diecezji, komuniści uznali jednak, że papież odmawia uznania polskich praw do „poniemieckich” obszarów. Polscy hierarchowie wyraźnie poparli repolonizację Ziem Odzyskanych, co nie powstrzymało władz przed wypowiedzeniem konkordatukonkordatu. Konflikt władz z Kościołem przybrał na sile w 1948 r., kiedy Pius XII wygłosił orędzie do biskupów niemieckich, w którym wyraził solidarność z Niemcami wysiedlonymi z Polski. Rządowa propaganda przypuściła wówczas zajadły atak na polskich hierarchów, oskarżając ich o zdradę interesów państwowych i narodowych. Antyklerykalne przedsięwzięcia inspirował i koordynował Departament V Ministerstwa Bezpieczeństwa PublicznegoDepartament V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, odpowiedzialny m.in. za przeciwdziałanie wpływom Kościoła. W odpowiedzi papież zagroził ekskomuniką katolikom wstępującym do partii komunistycznej. Władza zareagowała na to ograniczeniem swobody kultu, zapowiadając kary więzienia za „zmuszanie do udziału w praktykach religijnych”, „nadużywanie wolności wyznania i sumienia w celach wrogich ustrojowi” oraz „udział w zbiorowiskach publicznych”*. Komuniści przejęli katolicką organizację charytatywną Caritas oraz skonfiskowali dobra kościelne. Starali się także rozbić jedność polskiego Kościoła. W 1949 r. przy lojalnej wobec władz kombatanckiej organizacji Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) powstała Komisja KsiężyKomisja Księży zrzeszająca duchownych. Komuniści werbowali jej członków, tzw. księży patriotów, wykorzystując różnorodne metody: przekupstwo, szantaż lub też ludzką naiwność. Do ruchu księży patriotów przystąpiło ok. 10 proc. duchownych. Współpracę z komunistami podjął także przedwojenny działacz narodowej prawicy Bolesław Piasecki. Skupił on wokół siebie grono „postępowych katolików” oraz powołał do życia Instytut Wydawniczy PAX.
Indeks dolny * cytaty za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019, s. 190. Indeks dolny koniec* cytaty za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019, s. 190.
Non possumus
Początki starcia państwa z Kościołem zbiegły się w czasie ze śmiercią kardynała Hlonda w roku 1948. Nowym przewodniczącym Konferencji Episkopatu PolskiKonferencji Episkopatu Polski został prymas Stefan Wyszyński, orędownik kompromisu z władzą. W kwietniu 1950 r. komuniści zgodzili się zawrzeć porozumienie z Kościołem. Władza zagwarantowała mu prawo do nauczania religii w szkołach, wydawania czasopism, swobodnej działalności Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz seminariów duchownych i zakonów. Katolicy mogli uczestniczyć w uroczystościach religijnych. W zamian Episkopat potępił działalność „band podziemia” antykomunistycznego, zobowiązał się do poszanowania instytucji państwowych oraz porzucił krytykę kolektywizacji wsikolektywizacji wsi.
Rządzący nie zamierzali jednak respektować porozumienia. Na początku lat 50. sytuacja Kościoła stała się już dramatyczna. Komuniści narzucali własnych kandydatów na urzędy kościelne, cenzurowali katolickie wydawnictwa, likwidowali niższe seminaria duchowne, utrudniali pielgrzymowanie, wycofywali nauczanie religii ze szkół, zamykali w więzieniach niepokornych księży. Represje dotknęły także najwyższych dostojników Kościoła. Pod zarzutem kolaboracji z Niemcami oraz szpiegostwa na rzecz Stanów Zjednoczonych aresztowano biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Podczas śledztwa ksiądz był torturowany. W trakcie pokazowego procesu przyznał się do zarzucanych mu czynów, a sąd skazał go na karę 12 lat więzienia. W innym procesie księży kurii krakowskiej, również oskarżonych o szpiegostwo, zapadł wyrok śmierci na ks. Józefa Lelitę, zamieniony ostatecznie na dożywocie.
Rozprawy zorganizowano w hali widowiskowej Zakładów Budowy Maszyn i Aparatury im. Stanisława Szadkowskiego w Krakowie. Choć trzech oskarżonych skazano na karę śmierci, ostatecznie zmieniono ją decyzją Rady Państwa na dożywotnie więzienie.
Władze zażądały także od prymasa Wyszyńskiego, aby ten potępił biskupa Kaczmarka. Prymas zajął jednak w tej sprawie nieprzejednane stanowisko. Z okazji święta Bożego Ciała Episkopat ogłosił list, w którym potępił antykościelną politykę władz.
A gdyby zdarzyć się miało, że czynniki zewnętrzne będą nam uniemożliwiały powoływanie na stanowiska duchowne ludzi właściwych i kompetentnych, jesteśmy zdecydowani nie obsadzać ich raczej wcale niż oddawać religijne rządy dusz w ręce niegodne. […] Podobnie, gdyby postawiono nas wobec alternatywy: albo poddanie jurysdykcji jako narzędzia władzy świeckiej, albo osobista ofiara – wahać się nie będziemy. Pójdziemy za głosem apostolskiego naszego powołania i kapłańskiego sumienia, idąc z wewnętrznym spokojem i świadomością, że do prześladowania nie daliśmy najmniejszego powodu, że cierpienie staje się naszym udziałem, nie za co innego, tylko za sprawę Chrystusa i Chrystusowego Kościoła. Rzeczy Bożych na ołtarzu cesarza składać nam nie wolno. Non possumus! (Nie możemy).
Cytat za: artykuł Prof. M. Kopczyński: dziś dużo więcej wiemy o Kresach niż o Śląsku, 2021, tekst dostępny online: dzieje.pl.
Stanowisko Episkopatu skłoniło władze do eskalacji represji. 25 września 1953 r. komuniści aresztowali prymasa Wyszyńskiego pod pretekstem wrogiej działalności wobec państwa. Hierarcha został internowanyinternowany i przebywał w odosobnieniu przez trzy lata w różnych klasztorach, m.in. w Prudniku i Komańczy. W grudniu 1953 r. władze zmusiły Episkopat do ślubowania na wierność PRL. Księży, którzy odmówili podobnej przysięgi, komuniści odsuwali od pracy duszpasterskiej.
Scharakteryzuj warunki, w jakich przebywał prymas.
Pomimo masowych i surowych represji władza nie odniosła większych sukcesów w ateizacji społeczeństwa. Aresztowanie prymasa Wyszyńskiego tylko przysporzyło mu autorytetu. Nawet u schyłku systemu stalinowskiego pielgrzymki na Jasną Górę, jedno z najważniejszych miejsc kultu w Polsce, przyciągały rzesze uczestników z całego kraju. W 1956 r. w wyniku zmian politycznych w Polsce i większej liberalizacji życia politycznego w kraju władza na kilka lat wyraźnie ograniczyła represje względem Kościoła.
Słownik
potoczne określenie aparatu bezpieczeństwa w czasach PRL
(w skrócie Departament V MSW) jednostka organizacyjna MSW działająca w PRL w latach 1979–1989; ich zadaniem były ochrona operacyjna przemysłu i gospodarki narodowej oraz zwalczanie środowisk opozycyjnych w zakładach pracy
w Kościele łacińskim instytucja zrzeszająca biskupów danego terytorium, najczęściej kraju, mająca na celu koordynację prac biskupów i współpracę w rozwiązywaniu wspólnych problemów
(z łac. internus – wewnętrzny) przymusowe umieszczenie określonych osób w wyznaczonym miejscu pobytu bez prawa jego opuszczania
(z łac. collectivus – zbiorowy, wspólny) przekształcanie indywidualnych gospodarstw rolnych w spółdzielnie rolnicze
(z łac. concordatus – uzgodniony) umowa międzynarodowa zawierana między państwem a Stolicą Apostolską, regulująca sprawy dotyczące obu stron
„księża patrioci”; ruch księży popierających władzę ludową i zmiany dokonywane w PRL, aktywny w latach 1949–1956
przedwojenne tereny wschodnich Niemiec, po wojnie ziemie zachodnie i północne współczesnej Polski, które zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej zostały przyznane Polsce
Słowa kluczowe
ateizacja, katolicy, „księża patrioci”, kolektywizacja, konkordat, PAX, podziemie antykomunistyczne, stalinizm w Polsce, Polska po II wojnie światowej
Bibliografia
R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.
J. Żurek, Kim byli „księża‑patrioci”?, w: Komentarze historyczne, tekst dostępny online: polska1918‑89.pl.