Przed próbą sił

Kościół katolicki w Polsce poniósł podczas II wojny światowej niezwykle bolesne straty. Spośród 12 tys. księży okupanci niemieccy i sowieccy wymordowali ok. 20 proc. Pomimo represji duchowni aktywnie wspierali podziemie niepodległościowe i udzielali pomocy Żydom. Księża dzielili z rodakami tragedie, bolączki i niedole czasów wojennych, umacniając w ten sposób tradycyjnie silne więzi ze społeczeństwem. Niezłomna postawa kleru wobec obu totalitaryzmów dodatkowo wzmocniła autorytet całej instytucji Kościoła katolickiego. Do wzrostu jego pozycji przyczyniły się także powojenne zmiany granic, w wyniku których Polska stała się krajem niemal jednolitym religijnie.

R1UhdiTRduUu11

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w stroju biskupim.

Pomimo bolesnych strat wojennych Kościół zachował mocne struktury, a na jego czele znaleźli się charyzmatyczni przywódcy, m.in. prymas August Hlond (1881–1948) oraz „książę niezłomny”, biskup krakowski Adam Sapieha (1867–1951).

W przeciwieństwie do Kościoła komuniści nie cieszyli się autentycznym autorytetem i poparciem Polaków. Swoją władzę zdobyli i utwierdzili siłą. Do 1947 r. władzy ludowej z pomocą Sowietów udało się przejąć pełną kontrolę nad kluczowymi instytucjami państwowymi, zlikwidować legalną opozycję oraz złamać siłę zbrojnego podziemia niepodległościowego. Do tego czasu reżim unikał ostrych sporów z Kościołem, licząc się z ogromnym autorytetem i wpływem tej instytucji na postawy i poglądy Polaków. W 1947 r. skończył się jednak okres tolerancji wobec katolików. Władzom zależało na przejęciu kontroli nad Kościołem oraz zerwaniu więzi łączącej wiernych z Watykanem. Komuniści bezpardonowo zaatakowali instytucje katolickie i przystąpili do intensywnej ateizacji społeczeństwa.

Szykany i represje

R19YZgrg9dYdU1

Ilustracja przedstawia okładkę czasopisma. Na okładce znajduje się mężczyzna w czerwonym stroju duchownego. Patrzy przez lornetkę. Na szkłach lornetki są narysowane amerykańskie dolary. Za duchownym stoi kościół w budowie.

Zwiastuny konfliktu komunistów z Kościołem pojawiły się już w 1945 r., kiedy papież Pius XII odmówił odwołania niemieckich biskupów na tzw. Ziemiach OdzyskanychZiemie OdzyskaneZiemiach Odzyskanych. Watykan zezwolił wprawdzie prymasowi Hlondowi na powołanie administratorów apostolskich, czyli tymczasowych zarządców diecezji, komuniści uznali jednak, że papież odmawia uznania polskich praw do „poniemieckich” obszarów. Polscy hierarchowie wyraźnie poparli repolonizację Ziem Odzyskanych, co nie powstrzymało władz przed wypowiedzeniem konkordatukonkordatkonkordatu. Konflikt władz z Kościołem przybrał na sile w 1948 r., kiedy Pius XII wygłosił orędzie do biskupów niemieckich, w którym wyraził solidarność z Niemcami wysiedlonymi z Polski. Rządowa propaganda przypuściła wówczas zajadły atak na polskich hierarchów, oskarżając ich o zdradę interesów państwowych i narodowych. Antyklerykalne przedsięwzięcia inspirował i koordynował Departament V Ministerstwa Bezpieczeństwa PublicznegoDepartament V Ministerstwa Bezpieczeństwa PublicznegoDepartament V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, odpowiedzialny m.in. za przeciwdziałanie wpływom Kościoła. W odpowiedzi papież zagroził ekskomuniką katolikom wstępującym do partii komunistycznej. Władza zareagowała na to ograniczeniem swobody kultu, zapowiadając kary więzienia za „zmuszanie do udziału w praktykach religijnych”, „nadużywanie wolności wyznania i sumienia w celach wrogich ustrojowi” oraz „udział w zbiorowiskach publicznych”*. Komuniści przejęli katolicką organizację charytatywną Caritas oraz skonfiskowali dobra kościelne. Starali się także rozbić jedność polskiego Kościoła. W 1949 r. przy lojalnej wobec władz kombatanckiej organizacji Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) powstała Komisja KsiężyKomisja KsiężyKomisja Księży zrzeszająca duchownych. Komuniści werbowali jej członków, tzw. księży patriotów, wykorzystując różnorodne metody: przekupstwo, szantaż lub też ludzką naiwność. Do ruchu księży patriotów przystąpiło ok. 10 proc. duchownych. Współpracę z komunistami podjął także przedwojenny działacz narodowej prawicy Bolesław Piasecki. Skupił on wokół siebie grono „postępowych katolików” oraz powołał do życia Instytut Wydawniczy PAX.

Indeks dolny * cytaty za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019, s. 190. Indeks dolny koniec_{* cytaty za: Wojciech Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019, s. 190.}

Non possumus

REyeiqfG0TtBP1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę, który przemawia przy podium na sali sądowej. Wokół i za nim znajduje się tłum ludzi.

Początki starcia państwa z Kościołem zbiegły się w czasie ze śmiercią kardynała Hlonda w roku 1948. Nowym przewodniczącym Konferencji Episkopatu PolskiKonferencji Episkopatu PolskiKonferencji Episkopatu Polski został prymas Stefan Wyszyński, orędownik kompromisu z władzą. W kwietniu 1950 r. komuniści zgodzili się zawrzeć porozumienie z Kościołem. Władza zagwarantowała mu prawo do nauczania religii w szkołach, wydawania czasopism, swobodnej działalności Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz seminariów duchownych i zakonów. Katolicy mogli uczestniczyć w uroczystościach religijnych. W zamian Episkopat potępił działalność „band podziemia” antykomunistycznego, zobowiązał się do poszanowania instytucji państwowych oraz porzucił krytykę kolektywizacji wsikolektywizacja wsikolektywizacji wsi.

Rządzący nie zamierzali jednak respektować porozumienia. Na początku lat 50. sytuacja Kościoła stała się już dramatyczna. Komuniści narzucali własnych kandydatów na urzędy kościelne, cenzurowali katolickie wydawnictwa, likwidowali niższe seminaria duchowne, utrudniali pielgrzymowanie, wycofywali nauczanie religii ze szkół, zamykali w więzieniach niepokornych księży. Represje dotknęły także najwyższych dostojników Kościoła. Pod zarzutem kolaboracji z Niemcami oraz szpiegostwa na rzecz Stanów Zjednoczonych aresztowano biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka. Podczas śledztwa ksiądz był torturowany. W trakcie pokazowego procesu przyznał się do zarzucanych mu czynów, a sąd skazał go na karę 12 lat więzienia. W innym procesie księży kurii krakowskiej, również oskarżonych o szpiegostwo, zapadł wyrok śmierci na ks. Józefa Lelitę, zamieniony ostatecznie na dożywocie.

RBV0u2ybTwy3s

Zdjęcie przedstawia kilka rzędów ław w sali sądowej. Przy ławach siedzą mężczyźni.

Władze zażądały także od prymasa Wyszyńskiego, aby ten potępił biskupa Kaczmarka. Prymas zajął jednak w tej sprawie nieprzejednane stanowisko. Z okazji święta Bożego Ciała Episkopat ogłosił list, w którym potępił antykościelną politykę władz.

Stanowisko Episkopatu skłoniło władze do eskalacji represji. 25 września 1953 r. komuniści aresztowali prymasa Wyszyńskiego pod pretekstem wrogiej działalności wobec państwa. Hierarcha został internowanyinternowanieinternowany i przebywał w odosobnieniu przez trzy lata w różnych klasztorach, m.in. w Prudniku i Komańczy. W grudniu 1953 r. władze zmusiły Episkopat do ślubowania na wierność PRL. Księży, którzy odmówili podobnej przysięgi, komuniści odsuwali od pracy duszpasterskiej.

RyUjg0cHxfWS3

Zdjęcie przedstawia pomieszczenie. Po prawej stoi łóżko. Nad łóżkiem wisi obraz z Matką Boską. Na środku stoi drewniana komoda. Po lewej za szklaną gablotą wisi strój duchownego. Do pomieszczenia prowadzą otwarte drzwi. Na drzwiach wisi zdjęcie z podpisem.

Pomimo masowych i surowych represji władza nie odniosła większych sukcesów w ateizacji społeczeństwa. Aresztowanie prymasa Wyszyńskiego tylko przysporzyło mu autorytetu. Nawet u schyłku systemu stalinowskiego pielgrzymki na Jasną Górę, jedno z najważniejszych miejsc kultu w Polsce, przyciągały rzesze uczestników z całego kraju. W 1956 r. w wyniku zmian politycznych w Polsce i większej liberalizacji życia politycznego w kraju władza na kilka lat wyraźnie ograniczyła represje względem Kościoła.

Słownik

Słowa kluczowe

ateizacja, katolicy, „księża patrioci”, kolektywizacja, konkordat, PAX, podziemie antykomunistyczne, stalinizm w Polsce, Polska po II wojnie światowej

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.

J. Żurek, Kim byli „księża‑patrioci”?, w: Komentarze historyczne, tekst dostępny online: polska1918‑89.pl.