Jan Twardowski Suplikacje

Boże, po stokroć święty, mocny i uśmiechnięty –
Iżeś stworzył papugę, zaskrońca, zebrę pręgowaną –
kazałeś żyć wiewiórce i hipopotamom –
teologów łaskoczesz chrabąszcza wąsami –

dzisiaj, gdy mi tak smutno i duszno, i ciemno –
uśmiechnij się nade mną

cyt Źródło: Jan Twardowski, Suplikacje, [w:] Jan Twardowski, Nie przyszedłem pana nawracać. Wiersze 1937-1985, Warszawa 1986, s. 5.

Stanisław Cieślak Bóg, święci i świętość w poezji Jana Twardowskiego

1. KILKA UWAG WPROWADZAJĄCYCH

Jan Twardowski utożsamia się najczęściej z kreowanym ja lirycznym, co zapewnia jego tekstom szczerość wyznania. To ja jest współczesnym księdzem, bogatym osobliwą wrażliwością oraz mądrym wieloma niecodziennymi doświadczeniami duchowymi. Bez skrępowania wyłuszcza ono, jak postrzega świat, jak przeżywa tajemnice wiary, jakich doświadcza rozterek. Nie ma w nim nic z postawy karcącego proboszcza ani przemądrzałej wielebności epatującej tajemną wiedzą teologiiteologiateologii, natomiast jest uśmiechnięty, zatroskany sługa Bożych spraw.

Poza tym Twardowski nie ugania się za oryginalnością artystyczną swych lirycznych wypowiedzi. Organizacja foniczna jego wierszy bywa zwykle oparta na tak podstawowych komponentach, jak wyliczenie, powtórzenie. Takie wiersze wpadają w ucho, można je zawsze sprozaizować, tym bardziej że nie gardzą kolokwializmamikolokwializmkolokwializmami, można je też w szkolny sposób streszczać, gdyż sporo ich korzysta z anegdoty, często - tak się powiada - śmiesznej, takiej z życia wziętej. To są ulubione sposoby rozmowy Twardowskiego z czytelnikiem.

W dodatku mówiąc uśmiecha się i na uśmiech czeka. I wtedy dobrotliwie, nierzadko ironicznie, wyłuszcza to, co jest dostępne jego oczom, uszom, czym kłopocze się jego umysł, co porusza jego sumienie.

Kiedy zaś to wszystko zawodzi, wydobywa ze słów iskrzenie myśli, przywołuje celną katachrezękatachrezakatachrezę, niepokoi oksymoronem. Kto zaś mimo to nie wejdzie z nim w dialog, zapamięta choćby celny zwrot lub intrygujące swą treścią zdanie: nie przyszedłem pana nawracać na przykład.

2. CO O BOGU ORZEKA LIRYKA TWARDOWSKIEGO?

Otwierający wybór wiersz Suplikacje przynosi obraz Boga, który jest po stokroć święty mocny i uśmiechnięty, na dodatek stworzył tak dziwne jestestwa, jak papuga, zaskroniec, zebra, wiewiórka, hipopotam, chrabąszcz, no i człowiek. Ten właśnie, gdy mu jest źle, oczekuje od Boga uśmiechu.

Tradycyjna poezja religijna przyzwyczaiła nas do tego, że Bóg jest święty, mocny i nieśmiertelny. Twardowski do tych dystynkcji dopowiada epitet uśmiechnięty, stwarzając katachretyczny związek, potwierdzający niezwykłość stosunku Boga do człowieka, choć po ludzku mierząc oznacza on także zwyczajność. Dlaczego jednak uśmiechnięty? Bo człowiek współczesny, także wierzący, gdy poznaje, działa, oblicza, chce być za każdą cenę samowystarczalnym twórcą swojego losu, z czego zresztą żartował już Jan Kochanowski***, odczuwa przy tym, że jest mu smutno, duszno i ciemno mimo wszystko, co znowu przypomina Słowackiego******, dlatego łaknie uśmiechu łaski Bożej.

Twardowski, postępując w ten sposób, nawiązuje do tradycji religijnej oraz poetyckiej, i te tradycje wzbogaca o nowe doświadczenia współczesności, która jeszcze ufa, że jest Ktoś nad nią, Kto nawet z czytelnikiem, odwołując się do jego wyobrażeń o wierze, do kulturowych nawyków, mających ambicję poddawania się myśleniu różnych humanizmów, najczęściej pogubionych w antynomiach i antagonizmach, gdy odmawiają Bogu tego, że jest żywą osobą, wszystko stwarzającą, kochającą i w różny sposób przemawiającą do swoich stworzeń.

Rozmowa Twardowskiego z czytelnikiem dotyczy często obolałych spraw współczesności, która chętnie zapomina sprawdzone wartości w pogoni za postępem i wszelkimi odmianami nowoczesności. Modli się z nim do Boga, wynajduje różne Jego dystynkcje i przymioty, uśmiecha się do Niego metaforą, a w konstrukcjach lirycznych wierszy zawsze znajduje dla Niego stosowne miejsce. Poeta ten bowiem uprawia również liryczną teologięteologiateologię, odbiegającą, co oczywiste, od metodologii wypracowanej przez teologów, z których dobrotliwie pokpiwa, uśmiecha się lub markuje z nimi polemikę.

Bóg w liryce Twardowskiego jest Bogiem dobroci i miłosierdzia. [...]

cyt1 Źródło: Stanisław Cieślak, Bóg, święci i świętość w poezji Jana Twardowskiego, „Prace Polonistyczne” 1996, nr LI, s. 187–188.