Absolutyzm

Armia i administracja

RvhFqSXM0ciKW1

Rycina przedstawia dyscyplinę pruską. Są na niej ukazani żołnierze w równym ustawieniu na zbiórce. Przed nimi jest dowódca, znajdują się oni na placu. Za nimi są budynki.

Duża liczebność i koszty związane z utrzymaniem wojska powodowały, że w XVII w. nawet najwięksi możnowładcy nie byli już w stanie poważnie zagrozić monarchii, co zdarzało się jeszcze w poprzednim stuleciu. Skrajnym przykładem militaryzacji są losy państwa brandenbursko‑pruskiego. Panujący w latach 1640–1688 Fryderyk Wilhelm, który jeszcze za życia zyskał miano Wielkiego Elektora, utworzył stałą armię oraz administrację centralną. Dzięki nim znaczenie reprezentacji stanowych w krajach rządzonych przez Hohenzollernów, rozrzuconych od Renu po Niemen, zredukowano niemal do zera. Następca Wielkiego Elektora Fryderyk I w 1701 r. koronował się jako król w Prusach, a za panowania kolejnego władcy z tej linii, Fryderyka Wilhelma I – „króla kaprala”, jak pogardliwie nazywano go za granicą, gdyż na co dzień chodził w mundurze wojskowym i wiele godzin spędzał, musztrując żołnierzy – znakomicie wyszkolone wojsko stało się jednym z najliczniejszych w Europie.

Dwór

Rqj65GNgN4fAr1

Ilustracja przedstawia Ludwika XIV Wielkiego – król Francji z dynastii Burbonów, panował w latach 1643–1715. Ukazany jako mężczyzna z czarnymi kręconymi włosami. Odziany w królewskie szaty: pod szyją ma koronkowy kołnierz, ubrany w aksamitny płaszcz z białą peleryną z futra w czarne kropki, ma białe rajstopy oraz czerwone sandały. Rękę opiera na berle, obok leży korona, za nim widnieje tron.

Ważnym narzędziem kontroli nad arystokracją i szlachtą – oprócz wojska i administracji – okazał się dwór monarszy. W 1682 r. Ludwik XIV przeniósł swą rezydencję z paryskiego Luwru do oddalonego o 24 km Wersalu, który stał się „złotą klatką” arystokracji francuskiej. Pozbawiona przez królewskich urzędników wpływów politycznych na prowincji, chcąc coś uzyskać, musiała przebywać u boku króla. Stała obecność rzeszy książąt krwi dodawała monarchii splendoru. Wzór francuski naśladowano w wielu krajach europejskich, a powstanie dworów królewskich na wzór Wersalu (m.in. wiedeński pałac Schönbrunn, Pałac Zimowy w Petersburgu czy polski pałac w Wilanowie) miało doniosłe konsekwencje kulturalne i obyczajowe w postaci pojawienia się pełnego ogłady, umiejącego dyskutować na modne tematy człowieka światowego.

Prawa fundamentalne monarchii

Władcy absolutni tylko w teorii nie byli związani prawem. Wszędzie uznawano bowiem istnienie praw fundamentalnych monarchii, których żaden monarcha nie powinien łamać. Władcom nie było wolno:

W miarę umacniania absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu monarchowie starali się stopniowo znosić odrębności prawne poszczególnych prowincji i krain historycznych. Służyła temu centralizacja administracji oraz kodyfikacje prawa, zwykle na wzór prawa rzymskiego. Był to jednak długotrwały proces, bo monarchie absolutne nie były zdolne w pełni kontrolować poddanych. Zniesienie partykularyzmówpartykularyzmpartykularyzmów i pełna unifikacja państwa nastąpiły dopiero w drugiej połowie XVIII w. – w Europie Środkowej w następstwie reform absolutyzmu oświeconego, we Francji zaś w wyniku rewolucji.

Absolutyzm oświecony

By podkreślić różnice między stylem panowania Fryderyka II a absolutyzmem militarnym jego poprzedników, historycy pruscy wprowadzili w połowie XIX w. termin absolutyzm oświeconyabsolutyzm oświeconyabsolutyzm oświecony. Wkrótce za monarchów oświeconych uznano również Marię Teresę oraz jej syna i następcę na tronie cesarskim Józefa II, a także króla Szwecji Gustawa III. Niekiedy do tego grona zaliczano nawet Katarzynę II, nie ma zaś w nim królów Francji Ludwików XV i XVI ani władców Danii i Hiszpanii. Wśród kryteriów decydujących o uznaniu konkretnego władcy za monarchę oświeconego badacze najczęściej wymieniają następujące:

• przeprowadzenie reformy administracji, prawa, stosunków gospodarczo‑społecznych i oświaty;

• wprowadzenie tolerancji religijnej;

• w krajach katolickich – podporządkowanie Kościoła państwu oraz sekularyzacjasekularyzacjasekularyzacja dóbr kościelnych;

• rezygnacja z wyłączności tradycyjnego, religijnego uzasadnienia władzy.

Nowością było uzasadnianie prawomocności władzy poprzez odwołanie nie do woli Bożej, jak zwykł to czynić XVII‑wieczny absolutyzm, lecz do umowy społecznejumowa społecznaumowy społecznej, czemu towarzyszyło wprowadzanie zasad tolerancji religijnej oraz postulat podporządkowania Kościoła państwu. W przypadku Prus przestrzeganie tolerancji było tym łatwiejsze, że Hohenzollernowie, przeszedłszy na początku XVII w. na kalwinizm, nie egzekwowali wobec swych luterańskich poddanych zasady cuius regio, eius religiocuius regio, eius religiocuius regio, eius religio. Do katolicyzmu Fryderyk II odnosił się niechętnie, w ogóle jego stosunek do religii był chłodny.

RYPDyKrGL8FlJ1

Ilustracja przedstawia portret Marii Teresy, cesarzowej rzymsko‑niemieckiej. Ukazana jako starsza siwa kobieta. Ubrana w bogato zdobioną niebieską suknię z kremową peleryną. Obok niej znajdują się korona i jabłko królewskie. Znajduje się ona na czerwonym dywanie.

Nawet jednak gorliwa katoliczka Maria Teresa nie zawahała się opodatkować duchowieństwa, i to mimo protestów papieża, któremu odpowiedziała listem, podyktowanym po długich modłach w kaplicy pałacowej, stanowczo podkreślając, że w świecie doczesnym to ona sprawuje władzę. Ponadto jednak pobożna cesarzowa organizowała na Morawach dragonady, podczas których wojsko odbierało dzieci protestantom, aby wychowane zostały w wierze katolickiej i dzięki temu dostąpiły zbawienia. Wskutek tego Maria Teresa nie cieszyła się uznaniem „filozofów”, a za przedstawicielkę absolutyzmu oświeconegoabsolutyzm oświeconyabsolutyzmu oświeconego uznali ją dopiero późniejsi badacze. Jeszcze bardziej stanowczy względem Kościoła był jej syn, którego politykę wyznaniową nazwano józefinizmem. W 1781 r. wydał on edykt o tolerancji religijnej, nakazujący m.in. przedstawianie cesarzowi do akceptacji papieskich bulli przed ich odczytaniem wiernym i podporządkowujący państwu seminaria duchowne. Rok później Józef II zlikwidował zakony kontemplacyjnezakon kontemplacyjnyzakony kontemplacyjne w swoich krajach i przejął w ten sposób ok. 700 klasztorów. Siedziby wielu parafii przeniesiono w inne miejsca, tak by każdy poddany mógł dotrzeć do kościoła w kilka godzin, proboszczowie zaś zostali zobowiązani do prowadzenia ewidencji ludności w celach podatkowych.

Reformy społeczne

R1KF41xX0MmOp1

Ilustracja przedstawia portret Józefa Drugiego Habsburga. Ukazany jako szczupły mężczyzna około 35‑letni. Ma jasne włosy z lokami po bokach głowy, nad uszami. Ubrany w czerwoną koszulę i spodnie do kolan, oraz biały płaszcz. Założoną ma czerwono‑białą wstęgę. Ma czarne niskie mokasyny.

Dbałość o interesy poddanych, a właściwie armii i skarbu, nakazywała otoczenie opieką chłopów, których Maria Teresa porównywała do owiec dających dobrą wełnę tylko wówczas, gdy karmi się je regularnie. W 1756 r. cesarzowa zakazała podwyższania powinności i usuwania chłopów z gospodarstw. Ćwierć wieku później Józef II zniósł poddaństwo osobiste i nakazał sporządzić katasterkatasterkataster, zależnie od majętności chłopa ustalający jego powinności względem państwa i pana gruntowego, którym miało się odtąd należeć – odpowiednio – 12 proc. i 18 proc. chłopskich dochodów. Ta rewolucyjna reforma społeczna wzbudziła niechęć szlachty i ostatecznie nie weszła w życie. Znacznie mniej w tej sferze uczynił Fryderyk II, który jedynie ograniczył poddaństwo i pańszczyznę w pruskich dobrach królewskich oraz apelował do szlachty o przestrzeganie warunków umów dzierżawnych z chłopami. Natomiast zarówno cesarz, jak i król Prus wprowadzili obowiązek szkolny. W państwie Hohenzollernów obok szkół ludowych istniały także szkoły zawodowe, rolnicze i rzemieślnicze. Początkowo poziom nauczania był niski, a w kadrze nauczycielskiej dominowali emerytowani wojskowi, niemniej już u schyłku XVIII w. społeczeństwo pruskie należało do najlepiej wykształconych na kontynencie.

Rosja Katarzyny II

R15mcOyNn1yY11

Ilustracja przedstawia portret Katarzyny II. Ukazana jako pulchna starsza kobieta o spokojnym spojrzeniu, ma zaciśnięte wąskie usta. Na głowie bogato zdobione nakrycie głowy, wysadzane kamieniami szlachetnymi. Na szyi ma naszyjnik z pereł. Ubrana w suknię z koronki. W ręku trzyma czarną maskę.

Odrębną i sporną kwestię stanowi absolutyzm rosyjski. Piotr III chciał zwolnić szlachtę od podatków i przymusowej służby w armii oraz skonfiskować dobra ziemskie Cerkwi prawosławnej, lecz reformy te zrealizowano dopiero po jego śmierci. Gdyby nie padł tak szybko ofiarą spisku, zapewne poszedłby śladem Fryderyka II, tymczasem jego żona, Katarzyna II, oświecone poglądy głosiła głównie na pokaz. Pełna frazesów o równości i humanitaryzmie instrukcja dla komisji kodyfikacyjnej jej autorstwa zdobyła poklask Woltera i innych oświeceniowych myślicieli, ale komisję rozwiązano, nim rozpoczęła prace. Na niczym spełzła też próba stworzenia sieci szkół według projektu Denisa Diderota. Za rządów Katarzyny umocniła się za to pozycja szlachty: wydany w 1785 r. patent o szlachectwie potwierdził jej zwolnienie ze służby wojskowej i oddał jej pełnię władzy nad chłopami. Cesarzowa niewątpliwie była osobą światłą i sympatyzowała z poglądami „filozofów”, lecz jej ostrożność wynikała z niepewnej pozycji, nie została bowiem wskazana jako następczyni tronu przez męża, pamiętała też o tym, jaki los spotkał niedoszłego reformatora, do czego się zresztą sama przyczyniła.

Słownik

Słowa kluczowe

Wersal, rewolucja, armia, administracja, dwór, Fryderyk II, Maria Teresa, Józef II, Katarzyna II, Józefina, Terezjana, polityka religijna, józefinizm, reformy społeczne, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

Europa i świat w epoce oświeconego absolutyzmu, red. J. Staszewski, Warszawa 1991.

S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998.

H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986.