Cechy systemów wyborczych

We współczesnych demokracjach funkcjonują dwa typy systemów wyborczych: większościowe i proporcjonalne. Różnią się one jednym przymiotnikiem wyborczym:

Przymiotniki wyborcze odzwierciedlają wyłącznie podstawowe prawa obywateli w tworzeniu organów przedstawicielskich. System wyborczy jest częścią systemu politycznego. Obejmuje sposób powoływania organów przedstawicielskich, zasady określające ich pozycję w państwie, wzajemne relacje między organami przedstawicielskimi na różnych szczeblach administracji oraz relacje między organami władzy a obywatelami. System wyborczy można przedstawić tak:

We współczesnych państwach demokratycznych na kształt systemu wyborczego wpływają różne czynniki. Ważnym elementem, który wpływa na prawne uwarunkowania wyborów, jest tradycja lub doświadczenia historyczne. Często, zwłaszcza obecnie, przy kształtowaniu systemów wyborczych bierze się pod uwagę etniczne zróżnicowanie (lub jego brak) społeczeństwa. W miarę wzrostu zainteresowania społeczeństw rywalizacją polityczną są one zapraszane do budowania systemów wyborczych z wykorzystaniem referendów. Obserwujemy również, że w państwach współczesnych coraz większy wpływ ma układ sił politycznych, relewantność partiirelewantność partii politycznejrelewantność partii uczestniczących w alternacji (wymianie) władzyalternacja władzyalternacji (wymianie) władzy oraz poziom polaryzacji (podziału) systemu partyjnegopolaryzacja systemu partyjnegopolaryzacji (podziału) systemu partyjnego. Współczesne systemy wyborcze są bardzo różnorodne. Można je scharakteryzować na podstawie następujących zmiennych:

Na podstawie tych zmiennych można określać typ systemu wyborczego, ale również przy odpowiednich badaniach fokusowychbadania fokusowebadaniach fokusowych, zwłaszcza poziomu życia i oczekiwań wyborców, manipulować oczekiwanymi wynikami wyborów.

Systemy większościowe

W większościowych systemach wyborczych mandat lub mandaty otrzymuje wyłącznie zwycięski kandydat lub zwycięskie ugrupowanie. Kandydaci, aby wygrać, muszą zgromadzić ustaloną prawnie większość głosów w okręgu wyborczymokręg wyborczyokręgu wyborczym. Są sytuacje, kiedy o zdobyciu mandatu może zadecydować nawet jednoprocentowa różnica. W systemach tych dominuje zasada „zwycięzca bierze wszystko”. Pozostali kandydaci (partie polityczne), bez względu na uzyskaną liczbę głosów, nie partycypują w sprawowaniu władzy. W systemie większościowym okręgi wyborcze mogą być jednomandatowe lub wielomandatowe, przy czym rzadko z jednego okręgu można uzyskać więcej niż dwa – trzy mandaty. Rozdział mandatów odbywa się w ramach jednego okręgu – całego obszaru, na którym odbywają się wybory (tzw. system zintegrowany), np. wybory prezydenckie w Polsce. Obszar wyborczy może być również podzielony na jednomandatowe okręgi wyborcze – tak dzieje się podczas wyborów do Senatu RP. Zdarzają się również inne rozwiązania, np. przed wprowadzeniem JOW‑ów w wyborach do senatu, na mocy Kodeksu wyborczego z 2011 roku, w Polsce senatorów wybierano w okręgach 2–3–4‑mandatowych, stosując ordynację większościową. W przypadku zastosowania JOW‑ów ugrupowania polityczne zgłaszają zazwyczaj jednego kandydata w okręgu wyborczym. Takie systemy głosowania są charakterystyczne przede wszystkim dla państw anglosaskich.

W systemie większości względnej mandat zdobywa kandydat z największym procentem oddanych głosów. Oznacza to, że do zwycięstwa wystarczy większość zwykła. W skrajnych przypadkach, aby kandydat danej partii uzyskał mandat, potrzebne jest 20–30% oddanych głosów. Jeśli partia ta ma podobne poparcie na poziomie całego kraju, we wszystkich okręgach jednomandatowych, może zdobyć większość parlamentarną, uzyskując realnie 20–30% głosów. Wszystko zależy od liczby startujących podmiotów. Porównajmy hipotetyczne wyniki w jednym okręgu wyborczym:

W praktyce wyborczej ostatni przykład należy do najczęściej występujących. W wyborach liczą się kandydaci reprezentujący dwa, rzadko trzy silne ugrupowania polityczne. Jednak zwolennicy JOW‑ów wskazują na prostotę i przejrzystość głosowania. Poza tym system ten pozwala jednoznacznie wyrażać swoje preferencje polityczne, ponieważ realnie podmiotami rywalizującymi o władzę są dwie partie polityczne. Wyborca, który nie identyfikuje się z żadną z nich, może głosować „taktycznie”: skoro mój kandydat czy partia nie ma szans, głosuję na najbliższy moim poglądom program. Może również głosować „negatywnie”, przeciwko danemu kandydatowi. Oba rodzaje głosowania nazywane są głosowaniem strategicznym. Tego rodzaju strategie głosowania są charakterystyczne dla systemu większości względnej i czasami pojawiają się II turze w systemie większości absolutnej.

System większości bezwzględnej

W tym systemie, aby zdobyć mandat, potrzebne jest uzyskanie bezwzględnej liczby głosów (50% plus jeden głos). We współczesnych demokracjach w ten sposób wybierani są przede wszystkim przedstawiciele władzy wykonawczej na stanowiska jednoosobowe – wybory Prezydenta RP, wybory prezydentów, burmistrzów miast i wójtów w Polsce. Najczęściej stosowany system większości bezwzględnej to system „II tura wyborów”. Praktyka stosowania tego systemu wskazuje, że w większości przypadków II tura jest niezbędna dla wyłonienia kandydata, który uzyskał bezwzględną większość głosów. Do drugiej tury przechodzi zawsze dwóch kandydatów z największą liczbą głosów.

Przykład:

System ten wymusza na części wyborców konieczność zmiany preferencji wyborczych. Może dochodzić również do przenoszenia głosów kandydatów, którzy nie weszli do II tury, na jednego z tych, którzy tam się znaleźli. Problem w tym, że wyborca ostatecznie decyduje sam i na tej podstawie nie można budować trwałych koalicji politycznych.

Systemy proporcjonalne

W tych systemach liczba zdobytych głosów musi mniej więcej odpowiadać liczbie uzyskanych mandatów. Wybory proporcjonalne odbywają się wyłącznie do ciał kolegialnych. Przedstawiciele wybierani są w wielomandatowych okręgach wyborczych. W wyborach tych obywatele głosują przede wszystkim na listy wyborcze tworzone przez partie i ugrupowania polityczne. Na listach wyborczych partie polityczne umieszczają swoich najbardziej rozpoznawalnych kandydatów. O zdobyciu mandatu przez kandydata najczęściej decyduje kolejność umieszczania nazwiska na liście. Najczęstszym wybieranym systemem jest system reprezentacji proporcjonalnej według list. Przyjrzymy się dwóm jego odmianom.

Kolejnym elementem różniącym systemy proporcjonalne są formuły przeliczenia głosów na mandaty. W potocznym rozumieniu partia powinna otrzymać taki sam procent mandatów, jaki procent głosów padł na nią w wyborach. W rzeczywistości jest to jednak niewykonalne, ponieważ zazwyczaj są to ilorazy i końcówki nie muszą być liczbami całkowitymi. Dlatego znamy takie formuły wyborczeformuła wyborczaformuły wyborcze:

Proporcjonalne systemy wyborcze w większym stopniu reprezentują partie mniejsze, choć często w systemach tych wprowadza się klauzule zaporowe. Jest to określony procent głosów, który dana partia musi zdobyć, aby była brana pod uwagę przy podziale mandatów w wyborach do parlamentu. Klauzule zaporowe najczęściej odcinają partie, które nie uzyskały 5‑procentowego poparcia. Mimo klauzul, proporcjonalne systemy wyborcze dają większą możliwość wejścia na scenę polityczną partiom średnim. Natomiast również w tych systemach występuje głos stracony, tzn. głos wyborcy oddany na partię, która nie weszła do parlamentu. Odsetek głosów straconych jest jednak mniejszy niż w przypadku systemu większościowego i zależy od wybranej formuły przeliczenia głosów.

System mieszany

We współczesnych państwach demokratycznych możemy również spotkać rozwiązania mieszane. Mieszane systemy wyborcze łączą w sobie formułę proporcjonalną i większościową.

Oznacza to, że każdy wyborca w głosowaniu do jednej z izb parlamentu dysponuje dwoma głosami. Jednego deputowanego wybiera w ramach jednomandatowego okręgu wyborczego, czyli w systemie większościowym, drugiego z listy partyjnej, czyli proporcjonalnie. Listy partyjne są listami ogólnopaństwowymi lub obejmującymi kraje związkowe w państwach federalnych. W przypadku głosu w systemie proporcjonalnym wyborca nie wskazuje swojego kandydata na liście, a kandydaci wchodzą do parlamentu zgodnie ze swoim miejscem na liście i liczbą mandatów uzyskanych przez reprezentowaną przez nich partię polityczną.

Słownik