Przeczytaj
Twórcom renesansowym, inaczej niż średniowiecznym, nie wystarczało religijne uzasadnienie dla „zbożnego” postępowania. Zwrócili się ku ideałom zaczerpniętym z myśli starożytnych, ku wierze w człowieka, w możliwości jego rozumu i zdolności kreacyjnych. Dlatego takie wartości jak piękno, dobro i prawda, które stanowiły podstawę myśli filozoficznej Platona, na powrót stały się częścią ich refleksji. Twórcy doby odrodzenia odwoływali się do dzieł antycznych, przede wszystkim Homera, Wergiliusza i Cycerona. Poszukiwali nowych wzorców i zasad, dlatego zainteresowaniem cieszyły się dzieła Arystotelesa (Poetyka) i Horacego (Ars poetica). To one stanowiły źródła dla szesnastowiecznych traktatów o sztuce poetyckiej.
Antyczny ideał piękna
W sztuce renesansowej na pierwszy plan wysunęło się dążenie do realizacji antycznego ideału piękna, objawiające się głównie w stosowanych przez malarzy, rzeźbiarzy czy architektów idealnych proporcjach geometrycznych. Plastycy zwrócili uwagę na prostotę i harmonię ludzkiego ciała, który z kunsztem i niezrównaną precyzją starali się odwzorować. Dlatego zaczęli posługiwać się perspektywą renesansowąperspektywą renesansową (malarską, linearną, geometryczną, zbieżną). Dzięki Poetyce Arystotelesa, stał się popularny termin mimesismimesis, który twórcy renesansowi odkryli na nowo i z upodobaniem stosowali. Wierne naśladowanie natury traktowano jako źródło wartości i piękna dzieła. Doskonałym przykładem, w którym realizują się najważniejsze postulaty sztuki odrodzenia jest Dawid (1501–1504) Michała Anioła.
Antyk w literaturze renesansu
Na wzór starożytnych, zaczęto stosować, zaczerpniętą od Cycerona, teorię trzech funkcji i trzech stylów literatury. Trzem funkcjom: uczyć (przekonywać) – podobać się – wzruszać (łac. probare – delectare – flectare), odpowiadał kolejno styl niski – średni – wysoki.
RenesansPoetyki humanistyczne nie ograniczyły się tylko do wymowy, lecz teorię trzech stylów przeniosły do problematyki stylów poetyckich. (…) Między tematem dzieła, opisanymi w nim osobami i rzeczami, a nawet adresatem z jednej strony a stylem z drugiej, powinna istnieć określona odpowiedniość. Tak np. materiom wzniosłym, boskim, królewskim i bohaterskim odpowiadać powinien styl wysoki, materiom potocznym i codziennym – styl niski. Zasada stosowności stylu wobec tematu nosi nazwę decorum.
Źródło: Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 1996, s. 89.
Oprócz stosowania decorumdecorum ówcześni pisarze bardzo chętnie sięgali po różnorodne gatunki literackie pochodzące z antyku. Z dużą pieczołowitością zaczęto również dbać o odpowiednią teoretycznoliteracką systematykę. W obrębie liryki zaczęto uprawiać: pieśńpieśń, hymnhymn, trentren, epigramatepigramat oraz elegięelegię. W epice powrócono przede wszystkim do eposueposu. Na polu dramatu chętnie pisywano tragedietragedie oraz komediekomedie.
Dziedzictwo antyku w polskiej poezji renesansowej
Antyczne wzorce zagościły na kartach polskich utworów renesansowych już w pierwszej połowie XVI w., z początku głównie w tekstach pisanych po łacinie. Bardzo szybko rodzimi poeci zwrócili się jednak ku językowi narodowemu. Jednym z pierwszych autorów, który świadomie i systematycznie wykorzystał w swoich pracach starożytne wzorce był Mikołaj Rej (1505–1569). „Ojciec piśmiennictwa polskiego” oparł się m.in. łacińskich pismach Cycerona oraz Seneki. Bardzo chętnie korzystał również z epigramatu. Jego Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwirząt i ptaków kstałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane. A zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające
(1562) jest zbiorem kilkuset, doskonałych formalnie, epigramatów ośmiowersowych, napisanych regularnym trzynastozgłoskowcem i zrymowanych parzyście.
Poetą polsko‑łacińskim, zachwyconym liryką Owidiusza i Wergiliusza, był przedwcześnie zmarły Klemens Janicki (1516–1543). Zainspirowany starożytnymi tekstami mistrzów uprawiał przede wszystkim lirykę elegijną. Jego
RenesansPoeta humanistyczny nie tylko miał prawo nawiązywać do wzoru antycznego, ale nawet był zobowiązany złożyć swój wiersz, używając topiki, stylistyki i leksyki łacińskiej epoki Augusta, a więc epoki uznanej za normę i autorytet.
Źródło: Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 1996, s. 27.
Dokonania Reja i Janickiego na polu przeszczepiania na grunt polski poetyki, stylistyki oraz tematyki antycznej wykorzystał i rozwinął Jan Kochanowski (1530–1584). Twórczość Kochanowskiego jest skarbnicą motywów i gatunków zaczerpniętych wprost ze starożytności. Jego wydana w 1578 r. Odprawa posłów greckich, wzorowana jest w pełni na tragedii antycznej i zachowuje wszystkie jej zasady kompozycyjne. Sam temat dramatu opiera się na motywie z Iliady Homera.
RenesansOdprawa posłów greckich jest utworem całkowicie oryginalnym, to znaczy, że nie ma w literaturze światowej tekstu, który by dlań był bezpośrednim wzorem. Kochanowski wziął motyw trojański z Homera, z greckich tragików, z Seneki oraz ze źródeł prozaicznych, z Daresa i z Diktysa. (…) Regularność Odprawy jako tragedii znaczy tyle, co operowanie repertuarem rozwiązań kompozycyjnych wytworzonych przez tradycję antyczną i poświadczonych zabytkami.
Źródło: Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 1996, s. 301–303.
Również w obrębie swojej liryki Kochanowski skorzystał z dziedzictwa antycznego. Jego wydane w 1580 r. treny rozpoczyna cytat z Odysei Homera w przekładzie łacińskim Cycerona. Ten gest oraz samo sięgnięcie poety po gatunek greckiej liryki funeralnej, natychmiast odsyła nas do określonego kręgu kulturowego.
Tren IWszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe
I lamenty, i skargi Symonidowe,
Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania
I żale, i frasunki, i rąk łamania,
Wszytki a wszytki za raz w dom się mój noście,
A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomożcie,
Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła
I wszytkich moich pociech nagle zbawiła.
Tak więc smok, upatrzywszy gniazdko kryjome,
Słowiczki liche zbiera, a swe łakome
Gardło pasie; tymczasem matka szczebiece
Uboga, a na zbójcę coraz się miece,
Prózno ! bo i na sarnę okrutnik zmierza,
A ta nieboga ledwe umyka pierza.
„Prózno płakać” – podobno drudzy rzeczecie.
Cóż, prze Bóg żywy, nie jest prózno na świecie?
Wszytko prózno! Macamy, gdzie miękcej w rzeczy,
A ono wszędy ciśnie! Błąd – wiek człowieczy!
Nie wiem, co lżej: czy w smutku jawnie żałować,
Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?Źródło: Jan Kochanowski, Tren I, [w:] Jan Kochanowski, Treny.
Echa filozofii starożytnej w polskiej poezji renesansowej
Rodzimi poeci epoki odrodzenia bardzo chętnie odwoływali się do starożytnej myśli filozoficznej. W Trenie I Jana Kochanowskiego widać wpływy Heraklita z EfezuHeraklita z Efezu, utożsamianego z przemijaniem i zmiennością życia ziemskiego (ta panta rhei, czyli wszystko płynie). Jednak to koncepcja rzeczywistości głoszona przez stoików oraz epikurejczykówepikurejczyków najbardziej przypadła do gustu renesansowym twórcom. Sztandarowym przykładem nawiązania do filozofii epikurejskiej są Pieśni Jana Kochanowskiego, w których znaleźć można wiele motywów opiewających proste, codzienne życie, oparte na zgodzie z naturą. Pieśni są również pochwałą dla umiaru, prostoty oraz dystansu, które osiągnąć można dzięki pielęgnowaniu drobnych życiowych przyjemności i przemyślanej pracy nad sobą. Warto odnotować, że Pieśni odnoszą się do epikurejskich w wydźwięku ód oraz satyr Horacego.
Chrześcijaństwo a tradycja antyczna w polskiej poezji renesansowej
Prócz Reja, Janickiego oraz Kochanowskiego do antyku odnosili się niemal wszyscy polscy twórcy dobry renesansu, m.in. Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) w swojej politycznej publicystyce (wzorowanej na tekstach Cycerona i Arystotelesa) czy Szymon Szymonowic (pseud. Simon Simonides, 1558–1629) w arkadyjskich i kunsztownych Sielankach, czerpiących z dorobku m.in. Teokryta. Harmonijnie zespalali motywy starożytne (również mitologiczne) z biblijnymi. Chrześcijańską koncepcję Boga i świata Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550 – ok. 1581) łączył z myślą starożytną. W pieśniach i sonetach zamkniętych w zbiorze Rytmy abo wiersze polskie (1601) Sęp, opierając się na koncepcji filozoficznej Arystotelesa, odwołał się do własnych lęków przed przemijaniem, uznając Boga za niewzruszoną przyczynę ruchu wszystkiego, co żywe. Co więcej, do stoickichstoickich rozważań o cnotliwym życiu, zawartych w wielu utworach pisarzy renesansowych, Szarzyński dołożył własne, żarliwe spojrzenie.
RenesansNatura jest skażona, łaska jest nadzieją niedoskonałego człowieka. Bóg jest niedocieczony, niedostępny i surowy, ale człowiek zwraca się do Niego w przekonaniu, że został osobiście odkupiony, i to nie dla własnej zasługi, ale z niezgłębionego miłosierdzia Bożego. Człowiek żyje cnotliwie nie tyle dla własnego zbawienia, ile dla chwały Bożej.
Źródło: Jerzy Ziomek, Renesans, Warszawa 1996, s. 338.
Słownik
(łac. decorum – stosownie, przyzwoicie) – estetyczna zasada stosowności, która wskazuje normy właściwego zharmonizowania elementów dzieła literackiego; celem jest uzyskanie odpowiedniości stylu (słownictwa, stóp metrycznych) do treści. Zasada decorum została sformułowana w starożytności i miała istotny wpływ na późniejszą estetykę. W Poetyce Arystotelesa odpowiada jej grecki termin prepon
(gr. elegeía – pieśń żałobna) – początkowo nazwa ta oznaczała właśnie pieśń pogrzebową, potem pojawiły się inne rodzaje elegii: miłosna, biesiadna, refleksyjna; był to gatunek bardzo popularny wśród pisarzy rzymskich, którzy szczególnie chętnie uprawiali elegię miłosną; w rozumieniu nowożytnym elegia to utwór liryczny, poważny i pełen smutku, w którym motywy osobiste łączą się z treściami refleksyjnymi, dotyczącymi ludzkiego losu, przemijania, śmierci
(gr. epigramma – napis, inskrypcja) – w starożytności wierszowany napis na pomnikach, grobowcach; obecnie krótki utwór liryczny o żartobliwej treści i zaskakującej puencie
(gr. épos - słowo, opowieść) – inaczej epopeja; gatunek epiki obejmujący utwory, zazwyczaj wierszowane, w których przedstawiano mitycznych lub historycznych bohaterów biorących udział w wydarzeniach przełomowych dla określonej społeczności
(gr. hýmnos – pieśń pochwalna) – uroczysta, podniosła pieśń o apostroficznym charakterze wypowiedzi. Adresatem jest najczęściej personifikowane pojęcie (np. ojczyzna, wolność) lub ważna osoba
(łac. comoedia) – jeden z trzech, obok tragedii i dramatu właściwego, gatunków dramatycznych. Komedie cechuje pogodny nastrój, komizm, najczęściej żywa akcja i szczęśliwe dla bohaterów zakończenie. Komedia rozwijała się już w starożytnej Grecji i Rzymie.
(gr. mimesis – imitacja, podobieństwo) – kategoria estetyczna określająca stosunek sztuki do rzeczywistości jako naśladowanie rzeczywistości w sztuce za pomocą odpowiednich środków artystycznych
gatunek poezji wywodzący się z antyku; początkowo pieśni były przeznaczone do śpiewania, stąd charakteryzują się regularną budową, podziałem na strofy o tym samym układzie wersów i wyraźnym rytmem, który tworzyły m.in. często wykorzystywane powtórzenia, paralelizmy składniowe i refren
(łac. tragoedia) – obok komedii i dramatu właściwego jeden z trzech podstawowych gatunków dramatu. Tragedia to utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi – losem, fatum, prawami historii, prawami moralnymi, czy prawami społecznymi.
(gr. thrḗnos – głośno płakać) – ukształtowany w starożytnej Grecji gatunek liryki funeralnej (żałobnej) o charakterze pieśni lamentacyjnej, w której wyrażony jest żal po śmierci bohatera, połączony z pochwałą jego zalet i czynów