Przeczytaj
Endemity
EndemitEndemit jest gatunkiem, który w warunkach naturalnych występuje na ograniczonym i ściśle określonym terenie, najczęściej w wyniku izolacji geograficznej. O gatunkach endemicznych możemy mówić w odniesieniu do obszarów o różnej wielkości: zarówno kontynentów (np. Australii), jak i wysp (np. Madagaskaru) czy jezior (np. Tanganiki).
Obecnie wiele endemitów uprawia się jako rośliny ozdobne, dlatego może się wydawać, że wcale nie są rzadkie ani wyjątkowe. Hodowla gatunków endemicznych jest sposobem na zachowanie ich puli genowej – jeśli wyginą w warunkach naturalnych, ich geny przetrwają w naszych ogródkach.
Skąd biorą się endemity?
Jest kilka dróg kształtowania wyjątkowości i unikalności gatunków. Na endemiczność taksonutaksonu mają wpływ zarówno czynniki geograficzne, jak i czas. Najczęściej obszar, na którym występują endemity (region geograficzny, wyspa czy kontynent), jest w jakiś sposób izolowany, więc gatunki te nie mogą się swobodnie rozprzestrzeniać. Takim przykładem są lemurowate (Lemuridae) na Madagaskarze i kangury (Macropodinae) w Australii.
Relikty
ReliktRelikt to gatunek, który niegdyś istniał na dużym obszarze, ale z powodu niekorzystnej zmiany warunków środowiskowych jego występowanie ograniczyło się do niewielkiego terenu. Gatunek endemiczny może być jednocześnie reliktem (ale nie musi), natomiast relikty mogą być zarówno endemiczne, jak i kosmopolityczne (tzn. szeroko rozpowszechnione). Jeśli gatunek reliktowy reprezentuje takson znajdowany wśród skamieniałości jest nazywany żywą skamieniałością.
Najbardziej znane gatunki reliktowe
Drzewo nagonasienne o wachlarzowatych liściach, znane już z ery mezozoicznej, obecnie w warunkach naturalnych występujące tylko w Chinach.
Gad z „trzecim okiem” z epoki dinozaurów, będący żywą skamieniałością. Może osiągać aż do 80 cm długości. Endemit żyjący w Nowej Zelandii.
Ryba trzonopłetwa współczesna dinozaurom. Daleki przodek czworonogów (kręgowców lądowych, czyli także nas), żyjąca nad skalistym dnem w głębinach Oceanu Indyjskiego. Prowadzi nocny tryb życia – wtedy wyrusza na łowy, często blisko powierzchni (na głębokości kilkudziesięciu metrów). Osiąga długość nawet do 180 cm.
Mogłoby się wydawać, że słonie nie są reliktami, jednak z 25 gatunków trąbowców (w tym mamuta (Mammuthus), znanych z wykopalisk, obecnie żyją tylko dwa gatunki: słoń afrykański (Loxodonta africana) i słoń indyjski (Elephas maximus).
Opisane w tabeli interaktywnej relikty powstały i rozwijały się w erze mezozoicznej, od 245 do 65 mln lat temu, kiedy klimat był ciepły i wilgotny. Przetrwały katastrofę środowiskową i wymieranie organizmów z końca okresu kredy, podczas którego wyginęły dinozaury i wiele gatunków lądowych i morskich. Katastrofa ta była wynikiem tylko jednej z wielkich zmian klimatycznych: niedługo później nastąpiły zlodowacenia i ocieplenia klimatu. Żywe skamieniałości przetrwały je, ponieważ albo przystosowały się do nowych warunków, albo znajdowały ostoje, w których warunki siedliskowe pozostały takie jak w mezozoiku.
Ostoja
OstojaOstoja albo inaczej refugium to izolowany obszar, na którym nie doszło do znaczących zmian środowiskowych, np. związanych ze zmianami klimatu. Dzięki temu gatunki mogły tam przetrwać, a nawet rozprzestrzenić się. Typowe miejsca, w których znajdują się ostoje, to górskie szczyty wystające ponad lądolódlądolód, głębokie jaskinie, tropikalne puszcze, morskie głębiny, izolowane jeziora czy wyspy. Gatunki przystosowane do warunków ostoi mogą trwać bez potrzeby zmian adaptacyjnych.
Endemity i relikty w Polsce
W Polsce obszarów, na których występują gatunki endemiczne i reliktowe, nie ma wiele, gdyż floraflora Polski jest geologicznie młoda – kształtowała się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, czyli około 10000 lat temu. Poza górami trudno o poważne przeszkody terenowe w rozprzestrzenianiu się gatunków, a to nie sprzyja endemiczności. Najwięcej endemitów – i to zarówno roślin, jak i zwierząt – występuje w pasmach górskich: Tatrach, Pieninach i Sudetach, a zwłaszcza Karkonoszach. Ponieważ podobne siedliska można wskazać np. w całych Karpatach (poza granicami politycznymi), nie wszyscy naukowcy są zgodni, które gatunki są ściśle endemiczne dla Polski. Takimi spornymi gatunkami są np. roślina darniowa skalnica tatrzańska (Saxifraga wahlenbergii Ball) oraz mały gryzoń darniówka tatrzańska (Microtus tatricus) – endemity karpackie, występujące także poza Tatrami. Nazywa się je subendemitamisubendemitami.
W Karkonoszach panuje specyficzny klimat, który określają długie i ostre zimy, znaczne opady, duże wahania temperatury i gwałtowne wiatry. Takie warunki ukształtowały specyficzne zbiorowiska roślinne, zwane „karkonoską tundrą”. Po ostatnim zlodowaceniu w górach pozostały reliktowe rośliny arktyczno‑alpejskie: siedem gatunków roślin naczyniowychroślin naczyniowych oraz cztery gatunki mchów. Do najbardziej znanych należą:
Klimat Tatr nie różni się znacząco od klimatu Karkonoszy, ale śnieg w Tatrach nie zalega tak długo, jak zdarza się to w karkonoskich kotłach (czyli nawet do sierpnia). Charakterystyczny jest „cykl tatrzański”: po słonecznej pogodzie następuje wiatr (często ciepły – halny), a po nim duże opady. Warunki wysokogórskie sprzyjały przetrwaniu reliktów polodowcowych, takich jak dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), różne gatunki skalnic (Saxifraga sp.) i wierzba żyłkowana (Salix reticulata).
Do endemitów karkonoskich zalicza się m.in.:
Endemitami charakterystycznymi dla flory Tatr i Pienin są:
Na masywie Babiej Góry rośnie endemiczna wiechlina babiogórska (Poa babiogorensis) i podgatunek rogownicy alpejskiej (Cerastium alpinum). Subendemitami roślinnymi, występującymi poza polskimi górami, są: przytulia krakowska (Galium cracoviense), rosnąca na siedmiu stanowiskach w bliskiej odległości na Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej, i kilka gatunków jeżyn, w tym jeżyna notecka (Rubus czarnunensis) występująca w Borach Tucholskich.
Polska faunafauna endemiczna i reliktowa jest dużo uboższa od flory. Tatrzańskimi reliktami polodowcowymi są kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), będąca endemicznym podgatunkiem tatrzańskim, oraz świstak (Marmota marmota latirostris). W rejonie torfowisk subalpejskich w Karkonoszach i w Tatrach gniazduje słowik podróżniczek (Luscinia svecica), który głównie występuje w Skandynawii. W obu pasmach górskich gnieżdżą się takie północne ptaki jak płochacz halny (Prunella collaris), czeczotka (Acanthis flammea) czy siwerniak (Anthus spinoletta). Na Żyle Bazaltowej w karkonoskim Małym Śnieżnym Kotle oraz kilku stanowiskach w Tatrach żyje reliktowy ślimak poczwarówka północna (Vertigo arctica). W okresowych potokach tatrzańskich żyje endemiczny owad z rzędu chruścików (Allogamus starmachi), a wśród mchów i traw wędruje chrząszcz goroń tatrzański (Carpathobyrrhulus tatricus). Dwa tatrzańskie reliktowe skorupiaki to skrzelopływka bagienna (Branchinecta paludosa), występująca w płytkich zbiornikach strefy podbiegunowej (jej jaja muszą wyschnąć i przemarznąć, żeby młode mogły się wylęgnąć) i mieszkaniec jaskiń, kiełż studniczek (Niphargus tatrensis). W Tatrach znajduje się jedyne w Polsce stanowisko nornika śnieżnego (Chionomys nivalis), który żyje w górach południowej Europy.
Słownik
(gr. endemos – rodzimy, miejscowy) gatunek, którego występowanie jest ograniczone do jednego miejsca na Ziemi, co zazwyczaj jest skutkiem izolacji geograficznej
(łac. fauna – bogini zwierząt) ogół gatunków zwierząt charakterystycznych dla obszaru, środowiska lub okresu geologicznego
(łac. flora – bogini kwiatów) ogół gatunków roślin charakterystycznych dla danego terenu, środowiska lub okresu geologicznego
lodowiec kontynentalny o olbrzymiej powierzchni i wielkiej masie lodu o grubości sięgającej nawet kilku kilometrów
(łac. refugium – schronienie) izolowany obszar, na którym nie doszło do znaczących zmian środowiskowych, np. związanych ze zmianami klimatu; dzięki temu gatunki mogły tam przetrwać, a nawet rozprzestrzenić się
miejsce występowania cennych przyrodniczo gatunków lub dużej liczby gatunków ptaków; są to miejsca kluczowe dla ochrony ptaków, wyznaczane przez BirdLife International – międzynarodową organizację pozarządową – na podstawie ścisłych kryteriów
(łac. relictus – pozostawiony) gatunek, który niegdyś miał szeroki zasięg występowania, jednak z powodu niekorzystnej zmiany warunków środowiskowych obszar ten znacznie się zawęził
grupa roślin, u których pokoleniem dominującym jest pokolenie diploidalne – sporofit; rośliny te mają dobrze wykształcone tkanki przewodzące i organy (korzenie, pędy); zaliczane są do nich paprotniki i rośliny kwiatowe
gatunek roślin lub zwierząt, występujący przede wszystkim w określonej strefie geograficznej, ale przekraczający nieco ten obszar
(gr. taxis – rząd, szereg, porządek) jednostka systematyczna (jak np. gromada) lub grupa organizmów zaszeregowanych do określonej kategorii (jak np. gatunek czy typ)