Endemity

EndemitendemitEndemit jest gatunkiem, który w warunkach naturalnych występuje na ograniczonym i ściśle określonym terenie, najczęściej w wyniku izolacji geograficznej. O gatunkach endemicznych możemy mówić w odniesieniu do obszarów o różnej wielkości: zarówno kontynentów (np. Australii), jak i wysp (np. Madagaskaru) czy jezior (np. Tanganiki).

Obecnie wiele endemitów uprawia się jako rośliny ozdobne, dlatego może się wydawać, że wcale nie są rzadkie ani wyjątkowe. Hodowla gatunków endemicznych jest sposobem na zachowanie ich puli genowej – jeśli wyginą w warunkach naturalnych, ich geny przetrwają w naszych ogródkach.

RTmwmofcAX8xo1
Tulipan Greiga (Tulipa greigii) jest endemitem w górach Centralnej Azji (na masywie Tien-Szan). Dzięki sadzeniu tej rośliny w ogródkach skalnych gatunek ten stał się bardzo powszechny, a jego geny zostały zachowane. Oprócz niego na stepie i górskich łąkach rośnie jeszcze co najmniej szesnaście innych endemicznych gatunków tulipanów.
Źródło: Peter O'Connor, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Skąd biorą się endemity?

Jest kilka dróg kształtowania wyjątkowości i unikalności gatunków. Na endemiczność taksonutaksontaksonu mają wpływ zarówno czynniki geograficzne, jak i czas. Najczęściej obszar, na którym występują endemity (region geograficzny, wyspa czy kontynent), jest w jakiś sposób izolowany, więc gatunki te nie mogą się swobodnie rozprzestrzeniać. Takim przykładem są lemurowate (Lemuridae) na Madagaskarze i kangury (Macropodinae) w Australii.

R1agmOynufxFI1
1. Siedliska. Endemiczność może się wykształcić ze względu na charakter siedlisk. Jeśli na jakimś obszarze panują bardzo specyficzne warunki, tylko niektóre gatunki są w stanie wykształcić odpowiednie przystosowania. Gatunki takie stają się endemitami. Fotografia 1 przedstawia niedźwiedzia czarnego stojącego na skale. Fotografia 2 przedstawia niedźwiedzia polarnego stojącego na oderwanej części kry. Niedźwiedź himalajski (Ursus thibetanus) żyjący w Tybecie i niedźwiedź polarny (Ursus maritimus) występujący na Arktyce to gatunki blisko spokrewnione. Różnice w ich uzębieniu pokazują jednak, że życie w odmiennych środowiskach wymusiło wykształcenie cech pozwalających każdemu z tych gatunków przetrwać w specyficznych warunkach. Pożywienie pierwszego z niedźwiedzi stanowią przede wszystkim owoce, pędy i korzonki. Z rzadka w jego diecie pojawia się mięso, więc jego zęby mogą być słabe. Niedźwiedź polarny żywi się głównie fokami, więc jest wyposażony nie tylko w zęby typowe dla mięsożerców (silne trzonowce), ale także mocne pazury. Oba niedźwiedzie to gatunki wysoce endemiczne. 2. Wymieranie populacji. Inną drogą prowadzącą do endemiczności gatunków jest wymieranie populacji: niegdyś szeroko rozprzestrzeniona populacja zaczyna się kurczyć, dziesiątkowana przez drapieżniki, działalność człowieka lub zmiany klimatu. W końcu – ograniczona do niewielkiego terenu, a w konsekwencji niespotykana nigdzie indziej – staje się endemiczna. Fotografia 3 przedstawia gałęzie świerku serbskiego. Na iglastej gałęzi widoczne są małe, brązowe szyszki. Igły są zaostrzone i spłaszczone. Zielone z wierzchu i z białymi paskami od spodu. Fotografia 4 przedstawia gałęzie sekwoi olbrzymiej. Ma niebieskawozielone igły ułożone spiralnie na gałęzi. Świerk serbski (Picea omorika) był niegdyś pospolitym gatunkiem występującym na terenie wapiennych gór. Obecnie w stanie dzikim rośnie wyłącznie w dolinie rzeki Drin w Górach Dynarskich. Sekwoja olbrzymia (Sequoiadendron giganteum) miliony lat porastała rozległe obszary Ameryki Północnej i Eurazji. Współcześnie jej występowanie jest ograniczone do wąskiego pasma kalifornijskiego wybrzeża.

Relikty

ReliktreliktRelikt to gatunek, który niegdyś istniał na dużym obszarze, ale z powodu niekorzystnej zmiany warunków środowiskowych jego występowanie ograniczyło się do niewielkiego terenu. Gatunek endemiczny może być jednocześnie reliktem (ale nie musi), natomiast relikty mogą być zarówno endemiczne, jak i kosmopolityczne (tzn. szeroko rozpowszechnione). Jeśli gatunek reliktowy reprezentuje takson znajdowany wśród skamieniałości jest nazywany żywą skamieniałością.

RZSCS16i9ihkO1
Kiedy porównamy budowę liści miłorzębu dwuklapowego (Ginkgo biloba) rosnącego współcześnie i odcisk rośliny sprzed 50 mln lat, nie dostrzeżemy wielkiej różnicy. Mamy więc do czynienia z tym samym lub spokrewnionym gatunkiem. Miłorząb dwuklapowy jest jednocześnie reliktem i endemitem.
Źródło: SNP, Wikimedia Commons, Pixabay, licencja: CC BY-SA 3.0.

Najbardziej znane gatunki reliktowe

Miłorząb dwuklapowy (Gingko biloba)

Drzewo nagonasienne o wachlarzowatych liściach, znane już z ery mezozoicznej, obecnie w warunkach naturalnych występujące tylko w Chinach.

RORcgJH6htBu7
Liść miłorzębu dwuklapowego.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Hatteria, tuatara (Sphenodon sp.)

Gad z „trzecim okiem” z epoki dinozaurów, będący żywą skamieniałością. Może osiągać aż do 80 cm długości. Endemit żyjący w Nowej Zelandii.

RwqV1MkK3cVdX
Hatteria klasyfikowana jest jako gatunek zagrożony. Obecnie na wolności występuje jedynie na 30 wyspach Nowej Zelandii.
Źródło: Sid Mosdell, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
Latimeria (Latimeria chalumnae)

Ryba trzonopłetwa współczesna dinozaurom. Daleki przodek czworonogów (kręgowców lądowych, czyli także nas), żyjąca nad skalistym dnem w głębinach Oceanu Indyjskiego. Prowadzi nocny tryb życia – wtedy wyrusza na łowy, często blisko powierzchni (na głębokości kilkudziesięciu metrów). Osiąga długość nawet do 180 cm.

Ry3bwN8pY44dg
Okaz latimerii ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Wiedniu.
Źródło: Alberto Fernandez Fernandez, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Słonie (Elephantidae)

Mogłoby się wydawać, że słonie nie są reliktami, jednak z 25 gatunków trąbowców (w tym mamuta (Mammuthus), znanych z wykopalisk, obecnie żyją tylko dwa gatunki: słoń afrykański (Loxodonta africana) i słoń indyjski (Elephas maximus).

RkL9biFOxT8Dw
Słoń afrykański w Parku Narodowym Etoszy w Namibii.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Opisane w tabeli interaktywnej relikty powstały i rozwijały się w erze mezozoicznej, od 245 do 65 mln lat temu, kiedy klimat był ciepły i wilgotny. Przetrwały katastrofę środowiskową i wymieranie organizmów z końca okresu kredy, podczas którego wyginęły dinozaury i wiele gatunków lądowych i morskich. Katastrofa ta była wynikiem tylko jednej z wielkich zmian klimatycznych: niedługo później nastąpiły zlodowacenia i ocieplenia klimatu. Żywe skamieniałości przetrwały je, ponieważ albo przystosowały się do nowych warunków, albo znajdowały ostoje, w których warunki siedliskowe pozostały takie jak w mezozoiku.

Ostoja

OstojaostojaOstoja albo inaczej refugium to izolowany obszar, na którym nie doszło do znaczących zmian środowiskowych, np. związanych ze zmianami klimatu. Dzięki temu gatunki mogły tam przetrwać, a nawet rozprzestrzenić się. Typowe miejsca, w których znajdują się ostoje, to górskie szczyty wystające ponad lądolódlądolódlądolód, głębokie jaskinie, tropikalne puszcze, morskie głębiny, izolowane jeziora czy wyspy. Gatunki przystosowane do warunków ostoi mogą trwać bez potrzeby zmian adaptacyjnych.

RKIcbgoF3UnrR1
Ptasia ostoja nad jeziorem Iskandarkul w Tadżykistanie, będąca jednym z obszarów IBA (Important Bird and Biodiversity Area). Zasiedla ją wiele rzadkich gatunków ptaków. Jezioro polodowcowe z okolicznymi górami jest także rezerwatem przyrody.
Źródło: Roderick Eime, www.flickr.com, licencja: CC BY-ND 2.0.

Endemity i relikty w Polsce

W Polsce obszarów, na których występują gatunki endemiczne i reliktowe, nie ma wiele, gdyż florafloraflora Polski jest geologicznie młoda – kształtowała się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, czyli około 10000 lat temu. Poza górami trudno o poważne przeszkody terenowe w rozprzestrzenianiu się gatunków, a to nie sprzyja endemiczności. Najwięcej endemitów – i to zarówno roślin, jak i zwierząt – występuje w pasmach górskich: Tatrach, Pieninach i Sudetach, a zwłaszcza Karkonoszach. Ponieważ podobne siedliska można wskazać np. w całych Karpatach (poza granicami politycznymi), nie wszyscy naukowcy są zgodni, które gatunki są ściśle endemiczne dla Polski. Takimi spornymi gatunkami są np. roślina darniowa skalnica tatrzańska (Saxifraga wahlenbergii Ball) oraz mały gryzoń darniówka tatrzańska (Microtus tatricus) – endemity karpackie, występujące także poza Tatrami. Nazywa się je subendemitamisubendemitsubendemitami.

RfyyP15wkgfrR1
Darniówka tatrzańska (Microtus tatricus) to malutki gryzoń z dużymi uszami. Żyje w wysokich partiach Karpat od Słowacji po Rumunię. Nie kopie nor – zasiedla wolne przestrzenie między odłamkami skał lub nory innych gryzoni. Nie jest spotykana w Karkonoszach.
Źródło: domena publiczna.

W Karkonoszach panuje specyficzny klimat, który określają długie i ostre zimy, znaczne opady, duże wahania temperatury i gwałtowne wiatry. Takie warunki ukształtowały specyficzne zbiorowiska roślinne, zwane „karkonoską tundrą”. Po ostatnim zlodowaceniu w górach pozostały reliktowe rośliny arktyczno‑alpejskie: siedem gatunków roślin naczyniowychrośliny naczynioweroślin naczyniowych oraz cztery gatunki mchów. Do najbardziej znanych należą:

1

Klimat Tatr nie różni się znacząco od klimatu Karkonoszy, ale śnieg w Tatrach nie zalega tak długo, jak zdarza się to w karkonoskich kotłach (czyli nawet do sierpnia). Charakterystyczny jest „cykl tatrzański”: po słonecznej pogodzie następuje wiatr (często ciepły – halny), a po nim duże opady. Warunki wysokogórskie sprzyjały przetrwaniu reliktów polodowcowych, takich jak dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala), różne gatunki skalnic (Saxifraga sp.) i wierzba żyłkowana (Salix reticulata).

R10GUVdfGDAfI1
Rzeżucha rezedolistna (Cardamine resedifolia) to roślina z rodziny kapustowatych. Zasiedla ubogie gleby, często w wilgotnych załomach granitowych skał. Jest zagrożona wyginięciem prawdopodobnie z powodu zakwaszenia gleb, spowodowanego zanieczyszczeniem powietrza. Nie jest gatunkiem endemicznym (występuje na różnych obszarach europejskich górach), ale reliktowym – po ostatnim zlodowaceniu rośnie w Polsce wyłącznie w Karkonoszach.
Źródło: domena publiczna.

Do endemitów karkonoskich zalicza się m.in.:

1

Endemitami charakterystycznymi dla flory Tatr i Pienin są:

1

Na masywie Babiej Góry rośnie endemiczna wiechlina babiogórska (Poa babiogorensis) i podgatunek rogownicy alpejskiej (Cerastium alpinum). Subendemitami roślinnymi, występującymi poza polskimi górami, są: przytulia krakowska (Galium cracoviense), rosnąca na siedmiu stanowiskach w bliskiej odległości na Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej, i kilka gatunków jeżyn, w tym jeżyna notecka (Rubus czarnunensis) występująca w Borach Tucholskich.

RG10JMo4lree01
Rogownica alpejska (Cerastium alpinum). W Polsce występuje jedynie na Babiej Górze, ale jest również uprawiana jako roślina ozdobna.
Źródło: xulescu_g, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
RiGQq59iwqLzg1
Przytulia krakowska (Galium cracoviense). Jest małą byliną rosnącą na skałach wapiennych i murawach ciepłolubnych. Ma kategorię VU („narażona na wyginięcie”), częstą wśród gatunków endemicznych.
Źródło: Joanna Boisse, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Polska faunafaunafauna endemiczna i reliktowa jest dużo uboższa od flory. Tatrzańskimi reliktami polodowcowymi są kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), będąca endemicznym podgatunkiem tatrzańskim, oraz świstak (Marmota marmota latirostris). W rejonie torfowisk subalpejskich w Karkonoszach i w Tatrach gniazduje słowik podróżniczek (Luscinia svecica), który głównie występuje w Skandynawii. W obu pasmach górskich gnieżdżą się takie północne ptaki jak płochacz halny (Prunella collaris), czeczotka (Acanthis flammea) czy siwerniak (Anthus spinoletta). Na Żyle Bazaltowej w karkonoskim Małym Śnieżnym Kotle oraz kilku stanowiskach w Tatrach żyje reliktowy ślimak poczwarówka północna (Vertigo arctica). W okresowych potokach tatrzańskich żyje endemiczny owad z rzędu chruścików (Allogamus starmachi), a wśród mchów i traw wędruje chrząszcz goroń tatrzański (Carpathobyrrhulus tatricus). Dwa tatrzańskie reliktowe skorupiaki to skrzelopływka bagienna (Branchinecta paludosa), występująca w płytkich zbiornikach strefy podbiegunowej (jej jaja muszą wyschnąć i przemarznąć, żeby młode mogły się wylęgnąć) i mieszkaniec jaskiń, kiełż studniczek (Niphargus tatrensis). W Tatrach znajduje się jedyne w Polsce stanowisko nornika śnieżnego (Chionomys nivalis), który żyje w górach południowej Europy.

1

Słownik

endemit
endemit

(gr. endemos – rodzimy, miejscowy) gatunek, którego występowanie jest ograniczone do jednego miejsca na Ziemi, co zazwyczaj jest skutkiem izolacji geograficznej

fauna
fauna

(łac. fauna – bogini zwierząt) ogół gatunków zwierząt charakterystycznych dla obszaru, środowiska lub okresu geologicznego

flora
flora

(łac. flora – bogini kwiatów) ogół gatunków roślin charakterystycznych dla danego terenu, środowiska lub okresu geologicznego

lądolód
lądolód

lodowiec kontynentalny o olbrzymiej powierzchni i wielkiej masie lodu o grubości sięgającej nawet kilku kilometrów

ostoja
ostoja

(łac. refugium – schronienie) izolowany obszar, na którym nie doszło do znaczących zmian środowiskowych, np. związanych ze zmianami klimatu; dzięki temu gatunki mogły tam przetrwać, a nawet rozprzestrzenić się

ostoja ptasia IBA (Important Bird and Biodiversity Area)
ostoja ptasia IBA (Important Bird and Biodiversity Area)

miejsce występowania cennych przyrodniczo gatunków lub dużej liczby gatunków ptaków; są to miejsca kluczowe dla ochrony ptaków, wyznaczane przez BirdLife International – międzynarodową organizację pozarządową – na podstawie ścisłych kryteriów

relikt
relikt

(łac. relictus – pozostawiony) gatunek, który niegdyś miał szeroki zasięg występowania, jednak z powodu niekorzystnej zmiany warunków środowiskowych obszar ten znacznie się zawęził

rośliny naczyniowe
rośliny naczyniowe

grupa roślin, u których pokoleniem dominującym jest pokolenie diploidalne – sporofit; rośliny te mają dobrze wykształcone tkanki przewodzące i organy (korzenie, pędy); zaliczane są do nich paprotniki i rośliny kwiatowe

subendemit
subendemit

gatunek roślin lub zwierząt, występujący przede wszystkim w określonej strefie geograficznej, ale przekraczający nieco ten obszar

takson
takson

(gr. taxis – rząd, szereg, porządek) jednostka systematyczna (jak np. gromada) lub grupa organizmów zaszeregowanych do określonej kategorii (jak np. gatunek czy typ)