Przeczytaj
Problemy robotników a nowa ideologia
W rozwoju socjalizmusocjalizmu i komunizmukomunizmu kluczową rolę odegrała sytuacja robotników, przedstawicieli biednych warstw ludności pracujących w warsztatach i fabrykach należących do ich pracodawców. Nie sposób omawiać idei głoszonych przez socjalistycznych utopistów i twórców komunizmu bez nakreślenia warunków, w jakich znajdowała się XIX‑wieczna europejska klasa robotnicza. Kwestię tę poruszył historyk Mieczysław Żywczyński:
Historia powszechna 1789–1870Ich sytuacja materialna była zwykle bardzo ciężka, organizacje zawodowe i próby oporu przeciwko dyktowanym przez przedsiębiorcę warunkom pracy były przez prawo zabronione. Nawet burżuazyjny ekonomista, Jan de Sismondi, badający stosunki w przemyśle ówczesnym, pisał w 1817 r., że „przychodzi niekiedy pokusa przeklinać… wynalazek manufaktur, gdy się widzi, do czego doprowadziły tych, którzy zostali stworzeni jako nam podobni”. Wśród robotników i czeladników istniała tylko jedna, na wpół tajna, dość zresztą wówczas rozpowszechniona organizacja – compagnonnage, ale jej działalność ograniczała się tylko do udzielania pomocy należącym do niej członkom i większego znaczenia nie miała.
Źródło: Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.
Mieczysław Żywczyński zwraca także uwagę na pewne zmiany, które nastąpiły na rynku pracy w przemyśle niemieckim, i wyjaśnia, dlaczego akurat tam hasła socjalistyczne były szczególnie atrakcyjne dla robotników:
Historia powszechna 1789–1870Sytuacja materialna i moralna robotników w przemyśle niemieckim była równie ciężka, jak w Anglii i Francji. Dopiero w 1839 r. zabroniono w Prusach zatrudniać w fabrykach, górnictwie i hutnictwie dzieci poniżej lat 9, młodzież od lat 9 do 12 mogła pracować tylko 10 godzin na dobę (z przerwą obiadową 1,5 godz.), choć i w tym państwie kierowano się przy tym tylko troską o zdrowie rekruta. Ale ponieważ rewolucja przemysłowa w Niemczech zaczęła się dopiero w XIX w., po angielskiej, przeto niemiecka klasa robotnicza była bardziej dojrzała politycznie niż klasa robotnicza angielska na początku rewolucji i dlatego też działacze niemieccy pierwsi dali początek teorii socjalizmu naukowego.
Źródło: Mieczysław Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.
Trudna sytuacja robotników pracujących w fabrykach oraz ich kolejne krwawo tłumione strajki i protesty doprowadziły do tego, że niektórzy arystokraci, inteligencja i przedstawiciele burżuazji zaczęli się zastanawiać nad przebudową społeczeństwa i zniesieniem głębokich dysproporcji związanych z warunkami życia oraz sytuacją materialną najuboższych warstw. Część przedstawicieli ówczesnych elit zaczęła nawoływać do wprowadzenia zmian, które przyniosą zniesienie własności prywatnej lub chociażby zniwelują drastyczne różnice materialne między ludźmi. Koncepcje te, nawiązujące do idealistycznych wizji znanych już z wcześniejszych epok, nazywano socjalizmem utopijnymutopijnym – ze względu na niemożliwość wprowadzenia ich w życie.
Socjalizm utopijny w teorii i praktyce
Jednym z pierwszych reprezentantów tego nurtu był Claude Henri Saint‑Simon. Swoje poglądy zawarł on m.in. w pracy Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych. Zdaniem Saint‑Simona kryzys społeczny miał zostać wygaszony dzięki stworzeniu nowego społeczeństwa, rządzonego przez pracowników niższego szczebla (takich jak robotnicy, chłopi, rzemieślnicy czy kupcy), a także przez bankierów oraz techników i naukowców. Naczelną władzę dyktatorską sprawować miała jedynie wąska, ale fachowo przygotowana do tego grupa ludzi. Wielowymiarowy rozwój tak uformowanego społeczeństwa oraz ogólne potępienie lenistwa i próżniactwa miały przynieść bogactwo i wyeliminować biedę. Także dlatego, że według Saint‑Simona robotnicy powinni otrzymywać odpowiedni i sprawiedliwie oceniany udział w ostatecznych wynikach swojej ciężkiej pracy, pozwalający im na godne życie. Socjalizm Saint‑Simona przejawiał się w chęci uspołecznienia środków produkcji i zniesienia dziedziczenia dóbr.
Poglądy Claude’a Henri Saint‑Simona, choć nie aż tak popularne za jego życia, wywarły duży wpływ na następne pokolenia socjalistów utopijnych. Jego następców cechowały różne, nawet odmienne metody działania. Francuski kupiec Charles Fourier pragnął np. całkowicie zlikwidować istniejący porządek społeczny, a nowy oprzeć na wolności osobistej wszystkich ludzi. Twierdził, że troska o drugiego człowieka i współpraca to jedyne drogi do osiągnięcia upragnionego sukcesu społecznego. Jego pomysłem było tworzenie organizacji spółdzielczych – falangfalang, których członkowie mieszkali we wspólnocie – falansterzefalansterze. Takie organizacje miały z czasem współtworzyć społeczeństwo nowego typu. Założenia tego rodzaju nie były jednak atrakcyjne dla robotników. Nie udało się także utrzymać żadnego zorganizowanego falansteru.
Pojawiały się też nowe pomysły w obrębie utopijnego socjalizmu. Brytyjczyk Robert Owen w swoich fabrykach zorganizował system zabezpieczeń socjalnych robotników, poprawił warunki pracy i zagwarantował jej bezpieczeństwo. Był także autorem koncepcji gminy – wspólnoty produkcyjnej Nowa Harmonia, założonej w amerykańskim stanie Indiana, w której zniósł własność prywatną. Realizacja tego założenia miała prowadzić do powstania nowej struktury społecznej bez różnic i podziałów. Koncepcja socjalistycznej gminy, podobnie jak falansteru, nie przetrwała długo i upadła.
Z czasem do głosu dochodzili coraz radykalniej ustosunkowani do rzeczywistości myśliciele. Zdawali sobie sprawę ze znikomej skuteczności oraz nierealności utopijnych teorii. Propagowali za to wizję w pełni zorganizowanej wspólnoty państwowej – komunizmu. Przewidywali, że klasy rządzące i posiadające nigdy nie zgodzą się na komunistyczną przebudowę społeczeństwa. Trzeba było zmusić je do tego przez rewolucję.
Marks, Engels i komunizm
Komunizm w swej nowoczesnej formie, która kojarzona jest do dzisiaj, wyrósł w drugiej połowie XIX w. Narodził się w kręgach reprezentowanych przez działaczy – socjalistów, którzy w czasie trwania rewolucji przemysłowej oskarżali system kapitalistyczny, a przede wszystkim posiadaczy fabryk i zakładów (kapitalistówkapitalistów) o nędzę pracowników. Prawnik i filozof Roman Tokarczyk zwraca uwagę na znaczenie wystąpień społecznych w ramach Wiosny Ludów:
Współczesne doktryny politycznePierwsze masowe wystąpienia proletariatu przeciwko burżuazji i kapitalizmowi przypadają na lata czterdzieste XIX stulecia. Były to zwłaszcza powstania tkaczy lyońskich we Francji (1831), rewolucyjne wystąpienia robotników paryskich (1832), powstania tkaczy śląskich (1844) i ruch czartystów w Anglii (1830‑1840). Szczególnie jednak Wiosna Ludów wstrząsnęła kapitalistyczną i feudalną Europą. Z całą wyrazistością wyszły wówczas na jaw wewnętrzne sprzeczności systemu kapitalistycznego, a także anachronizm tych feudalnych struktur społecznych, które przetrwały. Wiosna Ludów przyniosła falę rewolucji o wymowie narodowościowej i klasowej. Była nie tylko kulminacją tradycyjnych konfliktów feudalno‑mieszczańskich, ale zarzewiem nowego konfliktu znamiennego dla całej epoki kapitalistycznej – między proletariatem i burżuazją.
Źródło: Roman Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984.
Najpopularniejszymi wówczas myślicielami socjalistycznymi byli Karl MarksKarl Marks i Friedrich EngelsFriedrich Engels. Postrzegali oni dzieje ludzkości jako nieustającą walkę pomiędzy klasami społecznymi – ludźmi, którzy posiadają dobra, władzę i środki produkcji, a tymi, którzy byli pozbawieni tych atrybutów i musieli pracować na rzecz pierwszej grupy. Marks i Engels uważali, że to robotnicy (czyli proletariat) stanowili pokrzywdzoną warstwę ludzkości, mającą być ogniwem koniecznym do przebudowy społeczeństw i wprowadzenia sprawiedliwości społecznej. Sprawiedliwość ta polegała na równym dla wszystkich ludzi dostępie do dóbr, a także swobodnej, nieograniczonej stanem posiadania czy pochodzenia, możliwości ich wykorzystywania. Drogą do zmiany miała być rewolucja proletariacka, jak również powołanie do życia ponadnarodowej organizacji zrzeszającej działaczy robotniczych. Wszyscy ludzie mieli stać się równi, wszelkie społeczne różnice i podziały miały po rewolucji zniknąć. W 1848 r. Marks i Engels swoją definicję komunizmu ogłosili i spopularyzowali w Manifeście komunistycznym:
Fragment Manifestu komunistycznegoKomunizm jest już przez wszystkie potęgi europejskie uznany za potęgę.
Czas już wreszcie, aby komuniści wyłożyli otwarcie wobec całego świata swój system poglądów, swoje cele, swoje dążenia i bajce o widmie komunizmu przeciwstawili manifest samej partii. W tym celu zebrali się w Londynie komuniści najróżniejszych narodowości i nakreślili następujący Manifest, który opublikowany zostaje w językach angielskim, francuskim, niemieckim, włoskim, flamandzkim i duńskim.
Historia wszelkiego społeczeństwa dotychczasowego jest historią walk klasowych.
Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny i chłop‑poddany, majster cechowy i czeladnik, krótko mówiąc, ciemiężyciele i uciemiężeni pozostawali w stałym do siebie przeciwieństwie, prowadzili nieustanną, to ukrytą, to jawną walkę – walkę, która za każdym razem kończyła się rewolucyjnym przekształceniem całego społeczeństwa, lub też wspólną zagładą walczących klas.
Źródło: Fragment Manifestu komunistycznego, „Krytyka Polityczna” 2010, nr 20–21.
Kapitalizm, czyli ustrój wielkich posiadaczy, miał zostać obalony za sprawą ich pracowników, a wprowadzenie ustroju komunistycznego miało się odbyć na drodze rewolucji robotniczej. Własność prywatna miała zostać zniesiona, a wszelkie środki produkcji (przemysł, rzemiosło, rolnictwo, ziemia) miały być wspólną własnością całego społeczeństwa.
W XIX w. narodził się także inny rewolucyjny wariant ideologiiideologii opartej na założeniach Marksa i Engelsa: anarchiścianarchiści, tacy jak Pierre Proudhon, byli negatywnie nastawieni do jakiejkolwiek formy władzy. Jako źródło niesprawiedliwości społecznych wskazywali nie kapitalistów, ale państwo, będące określoną formą organizacji społeczeństwa. Podstawowym mankamentem państwa było to, iż posiadało ono aparat przemocy oraz przymusu. Anarchiści głosili więc zniesienie instytucji państwa, a własność utożsamiali z kradzieżą. Jednak tak ujęte przyczyny niedoli społeczeństw nie porwały mas pracujących. Choć anarchiści organizowali liczne demonstracje, strajki, a nawet akcje terrorystyczne, to komunizm zyskał większą popularność i zawładnął umysłami milionów robotników na całym świecie.
Słownik
(gr.) dezorganizacja; ruch społeczny dążący do zlikwidowania państwa; uznający za najwyższą wartość wolność jednostki
(z gr. idea – kształt, postać + logos – słowo, nauka) termin wprowadzony przez Antoine’a Louis Claude’a Destutta de Tracy’ego w 1796 r. na opisanie zbioru wartości, poglądów oraz idei, które wykorzystujemy do opisywania, a także oceniania rzeczywistości; ideologie stanowią bazę różnych działań – etycznych, politycznych, artystycznych – oraz ruchów społecznych
(z gr. ou – nie lub eu – dobrze + topos – miejsce, a więc „miejsce, którego nie ma” lub „dobre miejsce”) wizja idealnego ustroju politycznego, opierającego się na sprawiedliwości, solidarności i równości; termin pochodzi od łacińskiego tytułu eseju Utopia (1516) Thomasa More’a, jednak pierwsze utopie powstały już w starożytności, np. dialog Państwo Platona
(franc. capitaliste, niem. Kapitalist; od słowa „kapitał” z łac. capitale, od caput - głowa; w pierwotnym znaczeniu dotyczyło ruchomej własności) człowiek posiadający kapitał, a więc majątek (w postaci np. pieniędzy, dóbr materialnych, a także środków produkcji itp.); zgodnie z XIX‑wiecznymi ideami socjalizmu i komunizmu kapitalista miał fabrykę lub zakład, w którym pracowali robotnicy, jednak największe zyski z ich pracy miał właśnie właściciel, który powiększał swój kapitał
(z łac. socialis – społeczny) ruch społeczny i ideologia polityczna powstałe XIX w., negujące system kapitalistyczny jako wyzyskujący robotników i ludzi biednych oraz tworzący nierówności społeczne; przedstawiciele socjalizmu dążą do ładu społecznego, który ma się opierać na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką
(z łac. communis – wspólny, powszechny) ideologia oparta na idei społeczeństwa bez wyzysku klasowego oraz własności prywatnej, za to dążącego do wspólnej własności środków produkcji i podziału wszystkich dóbr między jego członków; potocznie mianem komunizmu określa się także ustrój polityczny zaprowadzony w państwach, w których władzę zdobyły dyktatury i partie komunistyczne (m.in. ZSRS, Chiny, Kuba, Korea Północna)
(z łac. proletarius – należący do najuboższej klasy) klasa robotnicza, ludzie pracujący fizycznie, najemni robotnicy; grupa społeczna charakterystyczna dla XIX w., ale proletariat istniał już w starożytnym Rzymie
pojęcie utworzone przez XIX‑wiecznego francuskiego polityka François Guizota, a rozpowszechnione przez Karla Marksa; ten ostatni zakładał, że wszelkie społeczeństwa opierały się rywalizacji i przeciwieństwie klas uciskających oraz uciskanych (np. właściciele fabryk i innych zakładów produkcyjnych należeli do tej pierwszej, wyzyskując ciężko pracujących przedstawiciel klasy robotniczej, nie posiadającej środków produkcji); według marksistów walka klas jest motorem historii, a zakończy ją rewolucja ludu pracującego i wprowadzenie komunizmu
(z franc. égalitairé – dążący do zrównania, równości) pogląd społeczno‑polityczny, zakładający przyrodzoną równość wszystkich ludzi i uznający zasadę równości za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego; także oparte na tym poglądzie dążenie do zrównania wszystkich członków społeczeństwa pod względem ekonomicznym i politycznym
(z franc. phalanstère – połączenie słów gr. phalanks, D. phalangos – zwarty szyk bojowy piechoty greckiej oraz franc. monastère – klasztor) zgodnie z ideą socjalizmu utopijnego oraz projektem Charles’a Fouriera było to osiedle dobrowolnych spółdzielczych zrzeszeń wytwórczych, zamieszkiwane przez falangę, wspólnotę równych i wolnych ludzi zarządzających własnym miastem; falanster miał mieć kształt pałacu i być zarówno miejscem pracy, zamieszkania, jak i nauki czy konsumpcji
(z gr. phalanks, D. phalangos – zwarty szyk bojowy piechoty greckiej) podstawowa komórka społeczna według idei socjalizmu utopijnego Charles’a Fouriera – liczące ok. 1600 osób zrzeszenie wytwórców i konsumentów, którzy mieszkali w osiedlu zwanym falansterem
Słowa kluczowe
ideologia, utopia, socjalizm utopijny, kapitał, proletariat, Karol Marks, walka klas, równość, rewolucja, komunizm, kongres wiedeński
Bibliografia
J. Baszkiewicz, Władza, Wrocław 1999.
R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984.
F. Wheen, Marks. Kapitał – biografia, Warszawa 2007.
M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 2001.
Leksykon politologii pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocław 1996.
Manifest komunistyczny i kryminał, „Krytyka Polityczna”, nr 20–21, 2010.