Przeczytaj
Wyznaczanie granic II Rzeczypospolitej
Po zakończeniu I wojny światowej decydujący głos w sprawach ukształtowania granic należał do zwycięskiej koalicji. Główne mocarstwa sprzymierzone: Stany Zjednoczone Ameryki, Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia tworzyły Radę Najwyższą, kierowniczy organ konferencji pokojowej w Paryżu. Od marca 1919 r. w sprawach europejskich decydowała Rada Czterech (bez Japonii). Jako ideę przewodnią przyjęła ona zasadę samostanowienia narodów, która nakazywała, aby granice państwowe pokrywały się z zasięgiem terytorialnym danej narodowości.
Wśród czynników wpływających na kształt terytorialny Polski należy też wymienić dwie ścierające się ze sobą koncepcje: pierwszą – Józefa Piłsudskiego, który nawiązując do idei jagiellońskiej, chciał stworzyć z Ukrainą, Białorusią i Litwą federację państw zwróconą przeciwko dominacji Rosji; i drugą, inkorporacyjnąinkorporacyjną – reprezentowaną przez Romana Dmowskiego i Narodową Demokrację, która przewidywała włączenie do Polski ziem wschodnich z Wilnem, Mińskiem i Lwowem, aby następnie poddać polonizacji zamieszkujących na tych ziemiach obok Polaków: Litwinów, Białorusinów i Ukraińców.
Granica zachodnia i północna
Przypomnij, jakie czynniki wpłynęły na przebieg plebiscytów na Warmi i Mazurach oraz na Górnym Śląsku.
Zachodnie i północne granice Polski ustalił traktat pokojowy z Niemcami podpisany 28 czerwca 1919 r. w Wersalu. Na mocy jego postanowień Niemcy zrzekły się praw do części Wielkopolski, która nie została oswobodzona w wyniku powstania wielkopolskiego, oraz do Pomorza (dawnych Prus Królewskich). W okręgu olsztyńskim i kwidzyńskim w Prusach Wschodnich (dawniej: Prusach Książęcych) oraz na Górnym Śląsku traktat przewidywał przeprowadzenie plebiscytuplebiscytu, tj. wypowiedzenie się ludności w formie głosowania, czy pragnie przyłączenia do Polski, czy do Niemiec. Wyniki plebiscytu z 11 lipca 1920 r. na tych północnych terenach okazały się dla Polski niepomyślne: z terytorium objętego głosowaniem do państwa polskiego włączone zostały jedynie niektóre przygraniczne gminy.
Natomiast na Górnym Śląsku plebiscyt odbył się 20 marca 1920 roku. Za przyłączeniem do Polski opowiedziało się 479 tys. osób, za Niemcami – ponad 700 tys. głosujących. Ludność polska, w proteście przeciwko zamierzonemu włączeniu całego terytorium plebiscytowego do Niemiec, postanowiła zbrojnie przeciwstawić się tej decyzji. Dnia 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie śląskie, które miało wpływ na stanowisko Rady AmbasadorówRady Ambasadorów wielkich mocarstw. W dniu 20 października 1921 r. Rada Ambasadorów podjęła uchwałę o podziale Górnego Śląska między Polskę i Niemcy.
Wskaż tereny przyznane Polsce przez Radę Ambasadorów.
Wbrew polskim nadziejom Gdańsk nie został włączony do Polski, jako że ponad 96 proc. jego mieszkańców stanowili Niemcy (według spisu ludności z 1910 r.). Z inspiracji Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w traktacie wersalskim zapisano powstanie Wolnego Miasta GdańskaWolnego Miasta Gdańska, pozostającego pod opieką Ligi NarodówLigi Narodów. Polsce powierzono prowadzenie spraw zagranicznych Gdańska oraz zagwarantowano jej szereg uprawnień zapewniających swobodny dostęp do morza.
Granica południowa
Granica południowa Polski została wyznaczona pośrednio przez traktat pokojowy z Austrią podpisany 10 września 1919 r. w Saint‑Germain‑en‑Laye (miejscowość położona pod Paryżem). Austria zrzekła się w nim praw do obszarów należących do monarchii austro‑węgierskiej, a znajdujących się poza nowymi granicami Austrii. Postanowienie o zrzeczeniu zawierało z góry uznanie tych aktów, które w przyszłości mocarstwa sprzymierzone miały wydać wobec ziem pozaaustriackich (a więc także ziem polskich, które wcześniej były częścią monarchii austriackiej). Korzystając z tych uprawnień, Rada Najwyższa upoważniła rząd polski do tymczasowego zajęcia Galicji Wschodniej po rzekę Zbrucz.
Wytyczenie granicy między Polską a Czechosłowacją na Śląsku Cieszyńskim przerodziło się w długotrwały spór, na wiele lat zatruwający atmosferę wzajemnych stosunków. Po raz pierwszy próbowano ustalić przebieg tymczasowej granicy (w oparciu o kryterium narodowościowe) w umowie zawartej 5 listopada 1918 r. przez polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego oraz czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska. Rząd czechosłowacki nie uznał tej umowy, a z jego polecenia wojska czeskie rozpoczęły zbrojne zajmowanie terenu. Za pośrednictwem wielkich mocarstw doszło do zawarcia między Polską a Czechosłowacją ugody podpisanej w Paryżu 3 lutego 1919 r., określającej tymczasową linię demarkacyjnąlinię demarkacyjną na Śląsku Cieszyńskim. Ponieważ zrezygnowano z przeprowadzenia plebiscytu na tym spornym obszarze, oba rządy zgodziły się w umowie podpisanej w Spa 10 lipca 1920 r. na arbitrażarbitraż wielkich mocarstw. Decyzja Rady Ambasadorów tych mocarstw w sprawie podziału Śląska Cieszyńskiego zapadła 28 lipca 1920 roku. Z obszaru Śląska Cieszyńskiego wynoszącego 2282 kmIndeks górny 22 Czechosłowacji przyznano 1270 kmIndeks górny 22, natomiast Polsce 1012 kmIndeks górny 22. Według spisu austriackiego z 1910 r. na obszarze zajętym przez Czechosłowację mieszkało blisko 140 tys. Polaków i 114 tys. Czechów, a na terytorium włączonym do Polski 3 tys. Czechów i 94 tys. Polaków. Rada Ambasadorów dokonała również podziału spornego obszaru na Spiszu i Orawie.
Kwestia granicy wschodniej
Sprawa wschodniej granicy Polski stanowiła centralne zagadnienie polityki zagranicznej i wewnętrznej odrodzonej Rzeczypospolitej. Wielkie mocarstwa ustaliły 8 grudnia 1919 r. tymczasową granicę wschodnią Polski, biorąc pod uwagę zasięg terytorialny narodowości polskiej, który pokrywał się w zasadzie ze wschodnimi granicami byłego Królestwa Polskiego, bez Augustowa i Suwałk. Linii podziału w takim kształcie nie chciał uznać rząd polski, ponieważ nie odpowiadała ona ani koncepcjom federacyjnym, ani inkorporacyjnym.
Przypomnij, kim był Symon Petlura.
Wiosną 1920 r. Józef Piłsudski podjął próbę realizacji najważniejszej części planu federacyjnego – zawarł pakt z państwem ukraińskim i wysłał mu na pomoc oddziały polskie. Ukraińcy toczyli zacięte walki z Armią Czerwoną i bolszewikami, którzy zamierzali włączyć Ukrainę do Rosji. W maju 1920 r. wojska ukraińskie i polskie wkroczyły do Kijowa. Miesiąc później od wschodu ruszyła jednak ofensywa sowiecka, także na tereny II Rzeczypospolitej. W połowie sierpnia Armia Czerwona przygotowywała się do forsowania Wisły pod Płockiem (aby zaatakować Warszawę od zachodu), toczyły się zacięte walki o podwarszawski Radzymin, a na południu – wokół Lwowa i Zamościa, którego przed Sowietami broniła ukraińska dywizja gen. Marka Bezruczki. To rozciągnięcie linii ataku rosyjskiego wykorzystał Piłsudski. Znad Wieprza uderzył w środek między głównymi zgrupowaniami Armii Czerwonej i posuwając się na północny wschód, wyszedł na tyły wojsk atakujących Warszawę. Zaskoczenie po stronie bolszewików było zupełne, tym bardziej że od ponad dwóch miesięcy to do nich należała inicjatywa militarna, a żołnierze rosyjscy zajmowali kolejne tereny, z których ustępowali Polacy. W efekcie tego kontrnatarcia i Bitwy Warszawskiej główne siły rosyjskie zagrażające stolicy Polski zostały rozgromione. Do niewoli trafiło ok. 60 tys. czerwonoarmistów.
Rzeczpospolita obroniła niepodległość, ale nie miała siły na kontynuowanie wojny. 18 marca 1921 r. w Rydze władze polskie podpisały traktat pokojowytraktat pokojowy z Rosją sowiecką. Podobnie jak we wcześniejszej umowie z Ukraińcami granicę między Polską a Rosją sowiecką wyznaczono na rzece Zbrucz.
Koncepcja federacyjna
Koncepcja inkorporacyjna
Rozważ argumenty za oboma koncepcjami – federacyjną oraz inkorporacyjną – i przeciw nim. Wstępem do realizacji której z nich był zawarty w Rydze pokój z Rosją sowiecką w marcu 1921 roku?
Spór z Litwą o Wileńszczyznę
Litwa była ważnym elementem federacyjnego planu Piłsudskiego, ale na przeszkodzie jego realizacji stało nastawienie opinii publicznej w obu krajach. Litwini nie chcieli być już „młodszymi braćmi” Polaków. Oni również marzyli o własnym, od nikogo niezależnym państwie. Kolidowało to z nastawieniem większości Polaków, którzy wyobrażali sobie Rzeczpospolitą w granicach przedrozbiorowych (lub zbliżonych). Idea samodzielnego państwa litewskiego (czy też białoruskiego, ukraińskiego), z którym należałoby podzielić się terytorium, była przez polską opinię publiczną odbierana jako intryga – najczęściej niemiecka. Wilno, historyczna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego i nowo narodzonej Republiki Litewskiej, było w dodatku zamieszkane w większości przez Polaków.
W rozstrzygnięcie trwającego od 1918 r. sporu o Wileńszczyznę włączyła się w 1920 r. Rada Najwyższa wielkich mocarstw. Na konferencji w Spa 10 lipca 1920 r. rząd polski wobec krytycznej sytuacji militarnej na froncie wschodnim zgodził się na warunkowe oddanie Litwie zajmowanego dotąd Wilna, aby uniemożliwić w ten sposób jego zajęcie przez wojska sowieckie. O ostatecznym losie tych terenów miała zdecydować Rada Najwyższa. W sierpniu 1920 r. Wileńszczyzna została przejęta przez Litwinów.
Wyjaśnij, jakie znaczenie miało zwycięstwo wojsk polskich w sierpniu 1920 r. dla Polski i Europy.
Zmiana sytuacji na froncie polsko‑bolszewickim i wyparcie Rosjan za Niemen uczyniło znowu aktualną sprawę granicy polsko‑litewskiej i kwestię przynależności Wilna. Umowa polsko‑litewska podpisana w Suwałkach 7 października 1920 r. wprowadzała zawieszenie broni oraz ustaliła tymczasową linię demarkacyjną na części spornego terytorium (Wilno miało pozostać po stronie litewskiej). W przeddzień jej wejścia w życie, 9 października 1920 r., oddziały polskie pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego naruszyły tę linię i zajęły Wilno (tzw. bunt Żeligowskiego). Oficjalnie była to akcja przeprowadzona samowolnie przez żołnierzy, którą Warszawa potępiła, jednak została ona wcześniej zaplanowana m.in. przez marszałka Piłsudskiego. Polacy mieszkający na Wileńszczyźnie z entuzjazmem powitali oddziały polskie, które zajęły miasto, a gen. Żeligowski ogłosił dekret proklamujący powstanie Litwy Środkowej, teoretycznie samodzielnego państwa.
Wskaż tereny, które w 1922 r. włączono do Polski.
Próby negocjacji z Litwą zakończyły się niepowodzeniem, ponieważ rząd litewski odmawiał zrzeczenia się praw do Wilna, dlatego Polacy przeprowadzili wybory do sejmu wileńskiego. Wzięła w nich udział wyłącznie ludność polska, gdyż Litwini i Białorusini zbojkotowali wybory. Sejm ten podjął 20 lutego 1922 r. uchwałę o włączeniu Wileńszczyzny do państwa polskiego, a 3 marca tego samego roku rząd polski i delegacja sejmu wileńskiego podpisały akt złączenia ziemi wileńskiej z Rzecząpospolitą.
Traktat wersalski zawierał postanowienie przewidujące, że nieokreślone jeszcze w tym dokumencie granice Polski zostaną później ustalone przez wielkie mocarstwa. Wykonaniem tego zapisu była uchwała Rady Ambasadorów wielkich mocarstw z 15 marca 1923 r., która uznała ostatecznie wschodnie i południowe granice Polski.
Po I wojnie światowej nie udało się odbudować Rzeczypospolitej w granicach sprzed rozbiorów, ale w odrodzonym państwie polskim znalazły się ziemie z wszystkich trzech zaborów i z dostępem do morza. Głównymi miastami były Warszawa, Kraków, Poznań, Lwów i Wilno. Polska zrzekła się w Traktacie Ryskim ziem I zaboru rosyjskiego. W związku z tym na terenie sowieckiej Ukrainy pozostało więcej niż 650 tys. Polaków, a na Białorusi ludności określającej się jako Polacy nie byłomniej niż 300 tys. W sumie liczba Polaków po Traktacie Ryskim w ZSRS mogła sięgać 1,2 mln osób, co przewyższało oficjalne dane o 400 tys. Zdecydowaną większość mieszkańców Polacy stanowili pod Mińskiem, gdzie powołano Polski Rejon Narodowy tzw. Dzierżyńszczyznę ze stolicą w Dzierżyńsku/Kojdanowie, oraz na niektórych terenach Żytomierszczyzny, gdzie powołano Polski Rejon Narodowy tzw. Marchlewszczyznę ze stolicą w Dowbyszu/Marchlewsku. W 1936 r. ok. 15 tys. polskich rodzin z terenów tzw. Marchlewszczyzny zostało przesiedlonych do Kazachstanu, gdzie nadal żyje dziesiątki tysięcy Polaków.
Porównaj jej terytorium z terytorium II RP. Wskaż, które ziemie nie weszły w skład odrodzonej Polski.
Najważniejsze wydarzenia
Słownik
(z franc. arbitrage od łac. arbiter – naoczny świadek, sędzia) polubowny sposób rozstrzygania sporów przez arbitrów, czyli rozjemców, których wskazuje każda ze stron sporu
(z gr. dialektos – sposób mówienia) język wykorzystywany przez daną grupę społeczną na określonym obszarze kraju; różni się on cechami fonetycznymi i leksykalnymi od języka ogólnonarodowego i mowy innych mieszkańców kraju
(z łac. incorporatio – wcielenie) włączenie jakiejś ziemi lub jej części do innego państwa
(ang. League of Nations, franc. Société des Nations) pierwsza w historii organizacja międzynarodowa o celach ogólnych, powołana w 1920 r. dla rozwoju współpracy oraz zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
linia oddzielająca wojska polskie i bolszewickie opisana w nocie dyplomatycznej wystosowanej w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Curzona do Gieorgija Cziczerina, ludowego komisarza spraw zagranicznych RFSRS (Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej); faktycznym twórcą tego podziału był Lewis Bernstein Namier (właściwie Ludwik Niemirowski), ekspert ds. Europy Środkowo‑Wschodniej w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych; podczas konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie i Poczdamie przyjęto ją jako podstawę do wyznaczenia powojennej granicy polsko‑sowieckiej
(z hiszp. demarcación – odgraniczenie, od demarcar – wyznaczać granicę) linia, która ma oddzielać walczące armie (w czasie rozejmu) albo obce terytoria (do momentu ostatecznego ustalenia przebiegu granicy)
(z łac. mediatio – pośrednictwo) metoda rozwiązywania sporów, w której osoba (lub państwo) niebędąca stroną konfliktu, a ciesząca się zaufaniem pomaga w znalezieniu kompromisu i dojściu do porozumienia
(z łac. natio – naród) przekonanie i postawa uznające interes własnego narodu za najwyższą wartość, podobnie jak wszystkich elementów związanych z tym, co narodowe
(z łac. plebiscitum – decyzja ludu) głosowanie mieszkańców jakiegoś terytorium w celu wypowiedzenia się w sprawie przynależności tego terytorium do konkretnego państwa lub w sprawie jego statusu międzynarodowego
traktat zawarty w 1921 r. między Rosją sowiecką a II RP, kończący wojnę polsko‑bolszewicką, ustalał przebieg wschodniej granicy Polski; na mocy tego pokoju Rosja bolszewicka zobowiązywała się do wypłacenia rekompensaty za straty wyrządzone w okresie zaborów oraz do zwrotu zagrabionych dzieł
międzynarodowy organ wykonawczy traktatu pokojowego po zakończeniu I wojny światowej
państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. Ukraińska Centralna Rada Ludowa proklamowała niepodległość Ukrainy 22 stycznia 1918 r.; pod władzą UCR znalazły się obszary guberni: kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, czernihowskiej, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej bez Krymu. Na terenie guberni kurskiej, woroneskiej i chełmskiej o ostatecznej granicy miały zadecydować plebiscyty. 29 kwietnia 1918 r. były adiutant cara Mikołaja II Pawło Skoropadski wraz z popierającymi go Niemcami dokonał zamachu stanu i proklamował powstanie państwa ukraińskiego. 14 grudnia kolejnego przewrotu dokonał Symon Petlura, przywracając URL. W maju 1919 r., po zajęciu Kijowa przez bolszewików, rząd ukraiński zawarł porozumienie z Polską. W wyniku wybuchu wojny polsko‑ukraińsko–bolszewickiej w listopadzie 1920 r. Armia Czerwona pokonała wojska URL, które wycofały się do Polski
utworzone na mocy traktatu wersalskiego w 1920 r., istniało do 1939 r.; obejmowało teren samego miasta Gdańska oraz jego najbliższej okolicy, a nadzór (protektorat) miała nad nim Liga Narodów
państwo powstałe w wyniku I wojny światowej. W obliczu klęski monarchii austro‑węgierskiej ZURL ogłosiła niepodległość 1 listopada 1918 r. jako Państwo Ukraińskie; 13 listopada 1918 r. Ukraińska Rada Narodowa przyjęła nazwę Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Państwo obejmowało większość terenu Galicji Wschodniej, jego granice jednak nie były trwałe z powodu wojny z Polską. W styczniu 1919 r. ZURL połączyła się z Ukraińską Republiką Ludową, zachowując autonomię jako Zachodni Obwód Ukraińskiej Republiki Ludowej. ZOURL przetrwała do lipca 1919 r., kiedy to wojska polskie wyparły Ukraińską Armię Halicką za rzekę Zbrucz
Słowa kluczowe
Roman Dmowski, Symon Petlura, Józef Piłsudski, bunt Żeligowskiego, świat po I wojnie światowej, dzieje II Rzeczypospolitej, odbudowa państwa polskiego, wojna polsko‑bolszewicka, Litwa Środkowa
Bibliografia
T. Kizwalter, T. Nałęcz, Historia Polski 1831–1939, Warszawa 2008.
W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 1912.
M. Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937– 1938, Kraków 2014.
H. Stroński, Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie w latach 1929–1939, Warszawa 1998.