Retoryka czy erystyka?

RM02TJLVApQL91

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczne są poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest pociągła. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Dyscypliną, która uczyła „pięknego mówienia”, była retoryka. Od starożytności aż po czasy nowożytne była ona nieodłącznym elementem edukacji. W starożytnych Atenach uważano, że obowiązkiem każdego obywatela jest uczestniczenie w życiu publicznym. To zaś wymagało umiejętności precyzyjnego wyrażania swoich myśli w taki sposób, by przekonać do swojego zdania innych. Wybitni politycy i przywódcy, tacy jak Demostenes, byli doskonałymi mówcami.

Retoryka to nie tylko sprawność językowa, ale i wiedza teoretyczna – jak byśmy dzisiaj powiedzieli – o komunikacji. Retorzy badali strukturę wypowiedzi, tworzyli zasady prawidłowej mowy, a także analizowali różne rodzaje środków wyrazu. Warto też wspomnieć, że do zasad klasycznej retoryki – jak argumentował chociażby Platon – należała służba prawdzie. Oznaczało to, że retor nie mógł dowolnie manipulować słuchaczami, nie powinien był też wypowiadać się o kwestiach, które były mu obce.

Istnieje dziedzina pokrewna retoryce, która również ma na celu skuteczność, ale rozumianą w zupełnie inny sposób. Mowa o erystyceerystykaerystyce, czyli sztuce prowadzenia sporów. Pozornie erystyka i retoryka mają podobne cele i metody. Różnica jest między nimi dość istotna. Erystyka traktuje każdą dyskusję jako pojedynek, który należy wygrać. Wygrana ta nie zależy jednak od wartości merytorycznych: prawdziwości lub doboru argumentów.

Celem erystyki jest takie zastosowanie różnego rodzaju nieczystych sztuczek, by sprawić wrażenie wśród publiczności, że się daną debatę wygrało. Współcześnie, zwłaszcza w kontekście występów medialnych, mówi się, że ten lub inny polityk „zaorał” przeciwnika. W tej sytuacji rozmówca nie jest partnerem, ale przeciwnikiem, z którym należy wygrać, upokarzając go. Wygrana ta nie oznacza przekonania, ale bardziej „przegadanie”, czyli sprawienie, że drugiej osobie „odbierze głos”. Zastanówmy się - na przekór temu - jaki rodzaj umiejętności jest pomocny do przeprowadzenia dobrej rozmowy.

Rzetelna dyskusja

Jednym ze sposobów prowadzenia rozmowy jest dyskusja, czyli wymiana poglądów na określony temat. Dyskusja może przybierać różne formy: może być ustna, ale też pisemna, może być prowadzona przez tylko dwie osoby, ale też istnieją dyskusje z większą liczbą osób. Celem dyskusji jest wypracowanie wspólnego stanowiska i zapobieżenie konfliktowi. Przypuśćmy, że tematem spornym jest kwestia tego, czy zakazać sprzedaży plastikowych butelek. Możliwe są tu różne stanowiska: jedni będą twierdzić, że takie ograniczenie będzie zbyt dużym obciążeniem dla producentów napojów, inni zaś, że nadmierna produkcja plastiku jest niebezpieczna dla środowiska.

R1CrMD2MctYBs

Zdjęcie przedstawia grupę dziewięciorga ludzi. Siedzą oni półkolem. Po lewej stronie siedzi trzech mężczyzn i kobieta. Po środku siedzi kobieta. Mówi, trzymając przy ustach mikrofon. Po prawej stronie siedzi trzech mężczyzn i kobieta.

Dyskusja może zakończyć się na trzy sposoby:

• konsensusemkonsensuskonsensusem, czyli uzgodnieniem wspólnego stanowiska, na które zgodzą się wszystkie strony;

• kompromisemkompromiskompromisem, czyli uzgodnieniem takiego stanowiska, na które zgodzą się wszystkie strony, ale kosztem tego, że każda z nich będzie musiała ustąpić z części swoich postulatów;

• brakiem porozumienia, czyli sytuacją, gdy każda ze stron pozostanie na swoim stanowisku.

Jakie warunki musi spełniać dyskusja, byśmy uznali ją za rzetelną i wartościową? Niektóre debaty muszą odbywać się zgodnie z kryteriami formalnymi. Najczęściej ma to miejsce w debatach politycznych (np. podczas obrad rady miejskiej). Kryterium to oznacza przyjęty wcześniej porządek dyskusji i sposób zgłaszania uwag. Przykładowo: plan sesji rady miejskiej musi zostać przekazany radnym odpowiednio wcześniej, a chęć zabrania stanowiska należy zgłosić do przewodniczącego rady. Są też kryteria logiczne, które mówią o tym, że wypowiedzi podczas debaty powinny dotyczyć przedmiotu rozmowy i powinny być wyrażone w sposób zrozumiały. Ważnym kryterium może być również życzliwość przejawiająca się tym, że dyskutanci wysłuchują się bez przerywania i nie obrażają siebie nawzajem.

Komunikacja bez przemocy

RZ7cTSuVhjHSv1

Rysunek przedstawia dwie kobiety. Kobiety siedzą na wprost siebie przy małym stoliku. Piją coś z filiżanek. Są ukazane profilami do widza.

Tym, co może sprawić, by nasza rozmowa była pożyteczna, czyli prowadziła do rzeczywistego rozwiązania danego problemu, jest metoda nazywana Porozumieniem Bez Przemocy. U podstaw tej metody leży przekonanie, że dobra komunikacja ma być wolna od przemocy, czyli próby wpływu na rozmówcę bez jego wiedzy i zgody. Każda rozmowa polega bowiem na tym, że przedstawiamy swoje potrzeby – to, w jaki sposób zostaną one potraktowane, wpłynie na rezultat danej rozmowy. Jeżeli nasze potrzeby zostaną zignorowane, będziemy czuli frustrację i możemy nie zaakceptować poczynionych ustaleń. Jeżeli zaś nasze potrzeby zostaną dostrzeżone, ułatwi to osiągnięcie porozumienia. Ten model komunikacji składa się z dwóch elementów: empatii oraz szczerości, a Model Porozumienia Bez PrzemocyModel Porozumienia Bez Przemocy (ang. Nonviolent Communication – NVC)Model Porozumienia Bez Przemocy jest opisany w czterech krokach.

RrCoaSSxyGETo1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna siedzi. Na uniesionych dłoniach ma założone pacynki: żyrafę i szakala.

Empatia w komunikacji to umiejętność odczuwania tego, co rozmawiająca z nami osoba. W praktyce oznacza ona umiejętność słuchania. Warunkiem dobrej rozmowy jest zatem to, że będziemy potrafili siebie nawzajem słuchać. Słuchanie musi wiązać się z brakiem oceniania – dzięki temu będziemy w stanie dostrzec punkt widzenia naszego rozmówcy. Ważne jest również dostrzeżenie uczuć i potrzeb drugiej strony. Jeżeli, dla przykładu, rozmawiamy z producentem plastikowych butelek, to powinniśmy na początku wysłuchać jego racji, nie oceniając ich. Zakaz produkowania opakowań plastikowych z pewnością musi u takiej osoby wywoływać jakieś obawy – chociażby przed utratą zysku.

Szczerość zaś jest cechą, która powinna charakteryzować nasze własne wypowiedzi. Po pierwsze powinniśmy zacząć od opisu tego, co dostrzegamy. Po drugie należy mówić o konkretnych uczuciach, które wiążą się z tym, co dostrzegamy. Prowadzić to powinno do wyrażenia konkretnych potrzeb i próśb. Przykładowo: zwolennik zakazu produkcji opakowań plastikowych mógłby powiedzieć, że obawia się szkodliwości dla środowiska naturalnego z powodu nadmiaru tego rodzaju opakowań, w związku z czym oczekuje, że opakowania te będą stopniowo zastępowane opakowaniami szklanymi. Tylko jawne przedstawienie naszych obaw i oczekiwań może doprowadzić do porozumienia satysfakcjonującego wszystkich.

Słownik