Przeczytaj
Rzeczpospolita u schyłku XVII w.
W Wielkim Księstwie Litewskim po potopie szwedzkim dominację zdobyli Pacowie, wykorzystywani przez Jana Kazimierza jako przeciwwaga dla Radziwiłłów. Ród ten był później lojalny wobec Michała Korybuta Wiśniowieckiego, za to wszelkimi środkami przeciwstawiał się polityce Jana III Sobieskiego. Po 1683 r. królowi udało się złamać potęgę Paców, obsadzając najwyższe litewskie urzędy Sapiehami, lecz także oni wkrótce zwrócili się przeciw Sobieskiemu, korzystając przy tym ze wsparcia finansowego dyplomatów austriackich, francuskich i szwedzkich. Jedynym celem Sapiehów było utrzymanie pozycji rodu, o naprawie państwa nie myśleli wcale, a przeciwników niszczyli nie tylko na drodze sądowej, ale również uciekając się do przemocy. Kres ich hegemoniihegemonii położyła dopiero wojna domowawojna domowa na Litwie, zakończona w 1700 r. klęską wojsk sapieżyńskich pod Olkienikami w bitwie z pospolitym ruszeniem pod wodzą Paców i Radziwiłłów.
Po śmierci Jana III w 1696 r. wyszły na jaw wszystkie negatywne konsekwencje wolnej elekcjielekcji. Rywalizujący ze sobą kandydaci do tronu Rzeczypospolitej prześcigali się w staraniach nie tylko o przychylność szlachty, lecz także obcych dworów. Przed śmiercią król upatrywał swego następcy w najstarszym synu, Jakubie Sobieskim, ale szanse na objęcie przezeń tronu pogrzebał jego spór z matką o spadek oraz brak pieniędzy na przekupienie wyborców. ElekcjaElekcja w 1697 r. była rozdwojona, a konkurencyjne koła wskazały swoich faworytów: jedno księcia Franciszka Ludwika Contiego z bocznej linii Burbonów, którego popierał Ludwik XIV, drugie zaś elektoraelektora saskiego Augusta Wettina, zwanego Mocnym, hojną ręką kupującego głosy magnaterii oraz jej klienteli. Ten ostatni wcześniej przybył do Polski i objął władzę, kiedy więc zwlekający dotąd Conti pojawił się w asyście floty francuskiej na gdańskiej redzie, nawet nie zszedł na ląd. Było to ostatnie bezkrólewie bez udziału obcych wojsk.
Oligarchia magnacka i demokracja szlachecka
Periodyzacja dziejów państwa polsko‑litewskiego pozostaje przedmiotem sporów. Zdaniem niektórych badaczy rozkwit demokracji szlacheckiej przypadł na lata 1454–1607. Okres ten miałby się rozpoczynać przywilejem nieszawskim, uzależniającym pobór podatków, prowadzenie wojen i zmiany prawa od zgody sejmików ziemskich, kończyłby się zaś wraz z rokoszemrokoszem Zebrzydowskiego, jako próbą buntu szlachty przeciw przewadze magnaterii. Większość historyków kwestionuje jednak tę końcową cezurę, argumentując, że rokoszrokosz nie spowodował zmiany zasad ustrojowych ani układu sił w państwie, i przesuwa kres demokracji szlacheckiej o ok. pół wieku – ich zdaniem nastąpił on dopiero po 1660 r.
Następny okres historii Rzeczypospolitej, przypadający na lata 1660–1763, zwykło się nazywać oligarchią magnacką. Władza spoczywała wówczas w rękach niewielkiej grupy magnackich rodów tworzących doraźne koalicje, zwykle zwrócone przeciw królowi i inicjowanym przezeń próbom reform.
Zastosowanie pojęcia oligarchii w odniesieniu do państwa polsko‑litewskiego budzi jednak kontrowersje. Krytycy wskazują, że ówczesne rządy oligarchiczne w Europie były zasadniczo inne. W Danii (przed wprowadzeniem absolutyzmu w 1660 r.) i Szwecji (za regencji w latach 1632–1644 i 1660–1675) rządząca oligarchia tworzyła zamknięty krąg kilkunastu rodów i monopolizowała radę państwa, przyznając jej jednocześnie jak najszersze kompetencje kosztem króla i parlamentu. Podobnie funkcjonował ustrój republiki weneckiej, uchodzącej za wzór rządów oligarchicznych. Tymczasem senat Rzeczypospolitej był zbyt liczny i miał za małe kompetencje, by stawiać go w jednym rzędzie z wymienionymi przykładami. W dodatku magnateria nie stanowiła warstwy trwale zamkniętej: dzięki piastowaniu wysokich urzędów i korzystaniu z nadań królewskich można było awansować w jej szeregi. Nie miała ona też jednolitych celów.
O panowaniu w państwie polsko‑litewskim oligarchii magnackiej można więc mówić, tylko jeśli zaznaczy się, że była ona wpisana w ramy ustrojowe demokracji szlacheckiej. Niektórzy badacze proponują wprowadzenie w zamian pojęcia patronatu magnackiego, które uwzględnia specyfikę ustroju Rzeczypospolitej na tle europejskim. Warto przy tym dodać, że patronat ów nie rozwinąłby się, gdyby nie duża liczebność szlachty oraz brak stałej armii i administracji, w których nobilowie mogliby znaleźć zatrudnienie.
Słownik
wojna pomiędzy obywatelami tego samego państwa
(gr. hegemonia – przywództwo) przewaga militarna i polityczna jednego państwa (lub grupy) nad innymi
(z łac. electio – wybór) wybór przez głosowanie na wysokie stanowisko lub urząd; daw. wybór króla głosami szlachty
(z łac. electores – wyborcy) książęta Rzeszy uprawnieni do udziału w wyborze cesarza
(z węg. Rákos – nazwa pola, miejsce zebrań sejmu) zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód,
Słowa kluczowe
oligarchia magnacka, demokracja szlachecka, elekcja, August II Mocny, bezkrólewie, wojna domowa, ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Bibliografia
J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław 1998.
W. Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Historia Polski 1648–1764. Wybór tekstów, oprac. B. Baranowski, J. Bartyś, J. Michalski, Warszawa 1956.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 20, Ustrój Polski w XVI–XVIII wieku, oprac. W. Szczygielski, Warszawa 1960.
Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 2, S. Ochmann, K. Matwijowski, Wrocław 1982.