Przeczytaj
Słownikowa definicja przyjmuje, że prawo to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych reguł postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego społeczeństwa, ustanowionych lub uznanych przez organy władzy publicznej lub społecznej, stosowane również przy użyciu przymusu.
W filozofii nie ma jednak jednej, powszechnie przyjętej i zgodnej definicji prawa, ponieważ znaczenie tego terminu jest uzależnione od akceptowanego stanowiska filozoficznego.
Prawo naturalne: określenie reguł zachowania się lub ocen, które mają wynikać z „istoty” lub „natury” człowieka i zgodnie z którymi powinno się kształtować instytucje ekonomiczne, społeczno‑polityczne i prawne; jest to zbiór norm, które obowiązują niezależnie od tego czy zostały potwierdzone i uznane przez władzę państwową. Ich źródłem jest wyznawany system wartości.
Prawo pozytywne (stanowione): prawo pozytywne to zbiór norm ustanowionych przez władzę publiczną, obowiązujących w danym państwie.
Doktryna
Prawo naturalne
Według stanowiska zwolenników prawa naturalnego prawo to zespół norm, ocen czy wartości pozostających w stosunku nadrzędności do norm prawa pozytywnego. Prawo naturalne powinno stanowić również kryterium zgodności dla praw stanowionych przez ludzi. Prawo naturalne i jego normy przedstawiają dążenie człowieka do dobra i sprawiedliwości. Zakładają oni, że istnieją zasady moralne ustanowione przez reguły współżycia społecznego, naturę człowieka lub są one dane ludziom bezpośrednio przez Boga (dlatego mówimy o laickim lub teistycznym prawie natury). Tylko te prawa mają moc wiążącą i powinny być ważniejsze od ludzkiego prawa stanowionego.
Często pojawia się problem niezgodności prawa ustanowionego przez człowieka z normami prawa naturalnego. W odpowiedzi pojawiły się dwa stanowiska: skrajne, które twierdzi, że w przypadku takiego konfliktu normy prawa pozytywnego nie obowiązują oraz stanowisko umiarkowane, według którego w takim przypadku należy postulować zmianę prawa stanowionego. Problem ten znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości. Najbardziej znanym przykładem uznania wyższości prawa naturalnego jest uchylenie przez trybunał norymberski i uznanie za niezgodne z prawami człowieka ustawodawstwa hitlerowskich Niemiec, mimo ich poprawnego uchwalenia.
Prawo naturalne jako spójna koncepcja filozoficzna bierze swoje początki już w starożytności, jest to ontologiczne ujęcie prawa. Grecy określali prawo naturalne przez odwołanie się do Logosu. Cyceron (106 - 43 p.n.e.) twierdził, że prawo naturalne posiada uzasadnienie w samym człowieku. Nie znaczy to, że prawem naturalnym jest to, co uznamy za takie prawo, to rozum dopiero pozwala odkryć jego normy. Dlatego tylko mędrzec potrafi ocenić to, co jest owym prawem.
Rycina w tle przedstawia popiersie mężczyzny. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole znajdują się poziome zmarszczki. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma wydatny, lekko garbaty nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna jest ubrany w togę. Źródło: Cyceron, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Święty Tomasz z Akwinu (1225 - 1274) uważał, że prawo ludzkie powinno być odzwierciedleniem prawa naturalnego. W przypadku sprzeczności lex humana z lex naturalis, temu pierwszemu odmawia on waloru obowiązywania. Człowiek dzięki rozumowi odkrywa, że zasadą i racją istnienia świata jest Bóg. Wola, cel i zamysł Boga dotyczący świata to właśnie lex aeterna. Człowiek może poznać jedynie to, co zostaje z prawa boskiego przeznaczone dla rozumu. Jako istota rozumna i jednocześnie dobra z natury poznajemy lex naturalis. Prawo natury jest tu zbiorem dążeń ludzi w celu podejmowania przez nich działań ukierunkowanych na osiągnięcie dobra wspólnego.
Obraz w tle przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie, na głowie ma tonsurę. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a nos wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie. Źródło: Carlo Crivelli, Tomasz z Akwinu, 1476, domena publiczna.
Laickie uzasadnienie dla prawa natury przedstawił Hugo Grocjusz (1583 - 1645). Twierdził, że człowiek jest istotą biologiczną, rządzącą się instynktem samozachowawczym (prawem natury), ale też istotą społeczną posiadającą instynkt społeczny. Istnieją więc normy pozwalające mu egzystować w relacjach z innymi ludźmi (wtórne prawo natury).
Obraz w tle przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jego twarz jest owalna, nos duży. Wokół oczu mężczyzny znajdują się liczne zmarszczki. Mężczyzna ma wąsy i brodę na podbródku. Jego włosy są ciemne, krótkie, układające się. Ubrany jest w ciemny kubrak, a pod szyją ma dużą, białą kryzę. Źródło: Hugo Grocjusz, 1631, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ciekawą koncepcję prawa natury zaproponował Rudolf Stammler (1856 - 1938). Prawo natury zmienia się wraz ze zmianą czynników kulturowych czy społecznych. To także laickie uzasadnienie dla tego prawa. Każda epoka dysponuje szczególnymi wartościami, zatem prawo natury zmienia się wraz z rozumem, który to prawo poznaje (np. zmiana oceny charakteru niewolnictwa).
Zdjęcie w tle przedstawia młodego mężczyznę. Jego twarz jest pociągła, czoło wysokie. Włosy krótkie, proste, zaczesane na prawą stronę. Mężczyzna ma niewielkie wąsy. Nosi okulary. Ubrany jest w garnitur, koszulę. Pod szyją ma zawiązaną muszkę. Źródło: Rudolf Stammler, 1880, domena publiczna.
Zmienność prawa natury jest także sygnalizowana u Lona Luvoisa Fullera (1902‑1978). Powoływał się na kategorie moralności prawa: ogólności, odpowiedniego ogłoszenia, nie może działać wstecz (zasada lex retro non agit), musi być jasne, niesprzeczne, możliwe do spełnienia, trwałe, musi wystąpić także zgodność działań urzędowych z prawem. Zwolennicy prawa naturalnego starali się tworzyć ramy dla prawa pozytywnego.
Na pewno znasz przypadek, gdy prawo naturalne stanęło w konflikcie z prawem ustanowionym. Opisz, na czym polegał ten konflikt.
Prawo pozytywne i pozytywizm prawniczy
Przeciwne stanowisko to prawo w ujęciu pozytywnym. Pozytywizm prawniczy rozwinął się na początku XIX wieku i od tego czasu jest kierunkiem dominującym w prawie.
Przedstawiciele pozytywizmu uważają, że prawo to zbiór reguł stworzonych przez poprawne ich ustanowienie przez instytucje państwowe. Prawo obowiązuje nawet wtedy, gdy jest uznawane za niesprawiedliwe lub niemoralne. Normy prawne są utrzymane, dopóki nie zostaną uchylona przez organ legislacyjny. Aby prawo działało niezbędna jest władza państwa, nadająca instytucjom uprawnienia do jego tworzenia. Nieprzestrzeganie prawa niesie ze sobą sankcje, które są uznawane przez państwo i egzekwowane przez upoważnione przez państwo organy. Dla pozytywizmu najważniejszymi wartościami są pewność i bezpieczeństwo prawne. Prawo w ujęciu pozytywnym funkcjonuje w oderwaniu od moralności. Pozytywiści wyróżniają dwa porządki: świat rzeczywisty i niepoznawalny świat wartości moralnych. W ujęciu pozytywistycznym zmiana prawa odbywa się przez ustawodawcę.
Z pozytywizmem związany jest formalizm i dogmatyzm. Formalizm przejawia się chociażby jako zakaz dodawania nowych treści do ustanowionego prawa, Treść normy prawnej ustala się za pomocą metod logiki i przy użyciu języka prawniczego. Dogmatyzm zabrania oceny prawa przy jego stosowaniu. Prawo to poprawnie ustanowiony akt, przejawiający się w zakazie zmiany jego treści.
Bądźmy niewolnikami prawa, abyśmy mogli być wolnipisał Cyceron w swoich Listach.
W roku 58 p.n.e. został ukarany wygnaniem za łamanie prawa, według którego żaden urzędnik, nie mógł skazać bez sądu na śmierć obywatela rzymskiego. Cyceron skazał na śmierć uczestników spisku Katyliny, który próbował obalić republikę.
Dwa rodzaje pozytywizmu prawniczego
Na gruncie pozytywizmu można wyróżnić pozytywizm „miękki” i pozytywizm „twardy”. Jak podkreśla Tomasz Pietrzykowski dla pozytywizmu „miękkiego” charakterystyczne jest twierdzenie, iż w realnie istniejących systemach prawnych wartości moralne są wcielane do prawa jako już obowiązujące. Pozytywizm „twardy” twierdzi, że prawo musi pozostać niezależne od moralności. Obowiązywanie prawa sprowadza się do istnienia pewnych obiektywnych i weryfikowalnych faktów społecznych, uznawanych za jego źródła.
Odpowiedz na pytanie, na czym polegają i w czym się przejawiają formalizm i dogmatyzm prawa? Zapisz odpowiedź w tabeli.
Przyporządkuj elementy.
Słownik
(łac.) prawo wieczne, boska zasada porządku, zamysł Boga określający miejsce i cele poszczególnych rzeczy; jako jedyne prawo istnieje samo przez się
(łac.) prawo naturalne, poznawalne przez człowieka, jest odbiciem prawa wiecznego w umyśle i pośrednio przez wnioskowanie oddziałuje na świadomość i działania człowieka
(łac.) prawo ludzkie, będące wytworem człowieka dla dobra wspólnego wydane i ogłoszone przez prawowitą władzę
(łac. norma – miara kątowa, węgielnica, przenośnie: reguła, przepis) kierunek w filozofii prawa, będący kontynuacją pozytywizmu prawniczego, gdzie znaczną rolę odgrywać ma hierarchia, kształtująca system norm prawa a państwo jest ponad empirycznym bytem jednostek
(niem. – podstawowy standard) podstawowa norma, porządek lub reguła, która stanowi podstawę systemu prawnego