Przeczytaj
Ruch dysydencki
Pojawienie się w Polsce druków luterańskich spowodowało reakcję króla Zygmunta Starego, który w dekretach, wydawanych od 1520 r. (m.in. w edykcie toruńskim), groził za ich rozpowszechnianie banicją, czyli wygnaniem, konfiskatą dóbr, a nawet spaleniem na stosie. Ponieważ jednak przepisów tych nie egzekwowano, nowe prądy religijne rozpowszechniały się bez przeszkód.
Przeciwko stosowaniu drastycznych kar protestowała szlachta, i to nie tylko ta opowiadająca się po stronie reformacji. Obawiano się bowiem, że sankcje wobec dysydentówdysydentów mogą stać się zagrożeniem porządku politycznego i doprowadzić do wybuchu wojny religijnej.
W 1543 r. sejm częściowo uchylił rozporządzenia Zygmunta Starego, a podczas sejmu w 1552 r. jego następca, Zygmunt August, publicznie oświadczył, że są one sprzeczne z polskimi prawami.
Główne kierunki reformacji w Polsce
Luteranizm
Luteranizm napływał do Polski przede wszystkim przez Śląsk i Prusy Książęce. W tych ostatnich powstał w 1544 r. uniwersytet w Królewcu, w którym studiowała także młodzież z Polski i miała tam styczność ze środowiskiem reformacyjnym.
Jaki styl architektoniczny obecnie reprezentuje budynek?
Luteranizm w Polsce zdobył popularność głównie wśród niemieckich mieszkańców miast. W Wielkopolsce około 20% luterańskich zborówzborów było pod zarządem Polaków, reszta pozostawała pod zarządem niemieckim. Wśród szlachty zyskał on pewne wpływy jedynie w Prusach Królewskich, wśród chłopów natomiast – na Śląsku Cieszyńskim, znajdującym się wówczas pod władzą dynastii Habsburgów jako część państwa czeskiego.
Kalwinizm
Począwszy od lat 30. XVI w., ulegając wzorcom płynącym z Krakowa, szlachta małopolska usuwała ze swych dóbr księży katolickich i przekazywała parafie w ręce zwolenników reformacji. W środowisku szlacheckim stopniowo przewagę pod względem popularności zyskiwały nauki Jana Kalwina. Ważnym ośrodkiem kalwinizmu stał się Pińczów ze słynną drukarnią i jednym z pierwszych polskich gimnazjów humanistycznych. Na Litwie kalwini zyskali potężnych protektorów w osobach książąt Radziwiłłów, wyznawcą nauk reformatora z Genewy był bowiem Mikołaj Radziwiłł zwany Czarnym, protoplasta jednej z linii rodu. Idąc ich wzorem, na wyznanie kalwińskie przechodzili liczni dotąd prawosławni przedstawiciele litewskiego bojarstwa. Największy zasięg kalwinizmu wśród polskiej elity obserwujemy w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta, czyli na przełomie lat 60. i 70. XVI w., gdy przyznawała się doń ponad połowa senatorów i posłów. Trudno orzec, co w naukach Kalwina przyciągało Polaków, gdyż w Rzeczypospolitej nie przyjęły się ani doktryna predestynacji,predestynacji, ani kalwińskie nakazy dyscypliny. Najprawdopodobniej decydującą rolę odgrywała niechęć do katolicyzmu oraz demokratyczna struktura reformacyjnych zborów, dopuszczająca do głosu świeckich.
Bracia polscy
W 1562 r. doszło do rozłamu w szeregach polskiego kalwinizmu, wskutek czego od zboru większego (właściwej wspólnoty kalwińskiej) odłączył się zbór mniejszy. Powodem sporu było zanegowanie dogmatu Trójcy Świętej przez późniejszych założycieli zboru mniejszego. Większość z nich wyznawała pogląd, że istnieje jeden Bóg, natomiast Chrystus był człowiekiem, a Duch Święty jest mocą nadaną ludziom przez Boga. Niektórzy gotowi byli uznać boskość Chrystusa, najbardziej radykalni głosili zaś istnienie trzech bóstw: Boga Ojca, Chrystusa i Ducha Świętego. Członków zboru mniejszego zaczęto nazywać arianami (nazwa nawiązująca do doktryny teologicznej Ariusza, prezbitera Kościoła w Aleksandrii z IV w. n.e., odrzucającej dogmat Trójcy Świętej) lub antytrynitarzami (gr. anty + łac. trinitas – przeciw Trójcy), choć oni sami woleli używać określenia bracia polscy.
Atak na podstawowe dogmaty chrześcijaństwa, takie jak Trójca Święta i wcielenie Jezusa Chrystusa, ściągnął na nich niechęć zarówno ze strony katolików, jak i protestantów (do prekursorów antytrynitaryzmu należał spalony na stosie w kalwińskiej Genewie Hiszpan Michał Servet). Tolerancja, zapewniająca bezpieczeństwo osobiste oraz możliwość wymiany poglądów z miejscowymi teologami, przyciągała do Rzeczypospolitej arian z zagranicy. Jednym z nich był przybyły w 1579 r. Włoch Faust Socyn, który głosił, że jedyną drogą do zbawienia jest rygorystyczne przestrzeganie zasad moralnych.
Bracia polscy dość szybko porzucili swe wcześniejsze radykalne poglądy, traktujące własność jako grzech, nakazujące pracę fizyczną i podważające poddaństwo chłopów. Centrum arianizmu w Rzeczypospolitej stanowił położony na Kielecczyźnie Raków, gdzie mieli oni swą drukarnię i gimnazjum, zwane Akademią Rakowską. Jednak w 1638 r., po tym, jak jej uczniowie zniszczyli przydrożny krzyż, decyzją sejmu Akademię zlikwidowano. W czasie potopu opowiadający się po stronie szwedzkiej arianie stali się ofiarami ataków chłopskich powstańców, a w 1658 r. sejm uchwalił ich wygnanie z Rzeczypospolitej. Część braci polskich udała się na emigrację, część – jak np. poeta Wacław Potocki – zdecydowała się na powrót do katolicyzmu.
Drewniane miecze
Do prekursorów polskiego arianizmu należał Piotr z Goniądza, który jako jeden z pierwszych w Rzeczypospolitej, już w połowie XVI w., otwarcie odrzucał dogmat Trójcy Świętej. Nie mniej szokujące dla współczesnych mu było to, że nosił on u boku drewniany miecz, manifestując w ten sposób odrzucenie wszelkiej przemocy. W jednym ze swych niezachowanych dzieł Piotr z Goniądza potępiał używanie broni (nawet w obronie własnej), posiadanie majątku (bo za tym szedł obowiązek służby w pospolitym ruszeniu) i sprawowanie urzędów (bo wymagało to niekiedy stosowania przemocy).
Tezy te wywarły wielkie wrażenie na niektórych ludziach jego czasów. Jan Niemojewski zrezygnował z urzędu sędziego, sprzedał swój majątek, a pieniądze rozdał biednym, a Samuel Przypkowski nadał wolność osobistą swoim chłopom, którzy zresztą zaraz z jego dóbr uciekli. Jednak dla większości braci polskich zachowania te były dziwactwem i wywołały zażarte spory w środowisku ariańskim. Większość antytrynitarzy wywiązywała się sumiennie z obowiązku udziału w pospolitym ruszeniu, niektórzy zaciągali się do armii i wyróżnili się w walce, a wielu współwyznawców – w każdym razie stanu szlacheckiego – posiadało poddanych i znaczne nierzadko majątki. Ich postawy bronił Szymon Budny, twierdząc, że władza oraz dzierżony przez nią miecz są dane przez Boga i należy z nich korzystać, choć z zachowaniem umiaru. Poparł go Faust Socyn, który zezwalał na obronę konieczną i nie zakazywał służby w wojsku, byle unikać rozlewu krwi. Znaczna popularność arianizmu, także wśród szlachty, oraz konieczność zawarcia kompromisu z rzeczywistością społeczną przyczyniły się do stępienia radykalnych idei.
Bracia czescy
W połowie XVI w. do Wielkopolski przybyli bracia czescy, zwolennicy jednego z odłamów husytyzmuhusytyzmu, wygnani właśnie z Czech i Moraw. Słynący jako doskonali rzemieślnicy, zostali osadzeni przez Rafała Leszczyńskiego w należącym do niego Lesznie, które stało się głównym ośrodkiem Jednoty Braci Czeskich. Sam protektor przeszedł pod wpływem przybyszów na ich wiarę, a w jego ślady poszli przedstawiciele innych rodów wielkopolskich, np. Górkowie i Ostrorogowie. Na początku XVII w., gdy liczba braci czeskich zaczęła się zmniejszać, z Czech napłynęła kolejna fala imigrantów. Był wśród nich wybitny pedagog Jan Ámos Komenský, który został rektorem leszczyńskiego gimnazjum. W czasie potopu bracia czescy opowiedzieli się po stronie szwedzkiej, a Komenský namawiał nawet szwedzkiego króla Karola Gustawa do ostatecznej rozprawy z katolicyzmem. W 1656 r. Leszno zostało zajęte przez wojska polskie i splądrowane, spłonęła wówczas m.in. część biblioteki Komenskiego. On sam już rok wcześniej wyjechał do Niderlandów, gdzie oskarżał Polaków o religijny fanatyzm.
Menonici
Menonitami nazywano tę część niderlandzkich anabaptystówanabaptystów, która przyjąwszy w połowie XVI w. naukę fryzyjskiego kapłana Mennona Simonsa, zrezygnowała z najbardziej radykalnych pod względem społecznym postulatów swej doktryny. Mennonici potępiali przemoc, wyrzekali się piastowania urzędów i głosili pochwałę pracowitości. Z powodu prześladowań emigrowali ze swej ojczyzny m.in. do Rzeczypospolitej. Jako że słynęli z gospodarności i byli dobrze obeznani z budową systemów melioracyjnych, katoliccy magnaci i hierarchowie Kościoła chętnie osadzali ich w swoich dobrach. Mennonici zamieszkiwali przede wszystkim Żuławy i inne tereny nadwiślańskie aż po Sandomierz, a polska ludność z powodu ich holenderskiego pochodzenia nadała im miano olędrów.
W okresie największego rozkwitu reformacji, w latach 70. XVI w., w Rzeczypospolitej istniało około tysiąca zborów protestanckich, z czego ponad połowa należała do wyznawców kalwinizmu. Na Litwie ich liczba przewyższała liczbę parafii katolickich. Drugim regionem z silnymi wpływami reformacji była Małopolska, gdzie obok dominujących zborów kalwińskich funkcjonowało także wiele – choć niezbyt licznych – społeczności ariańskich. W Wielkopolsce liczba zborów luterańskich nieco przewyższała liczbę wspólnot braci czeskich. W Prusach Królewskich w posiadaniu katolików znajdowała się połowa parafii, a druga połowa należała do luteran. Jedyną prowincją Rzeczypospolitej, w której reformacja nie zdobyła popularności, było zdominowane przez drobną szlachtę Mazowsze.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DWDrkoHMX
Film na temat reformacji w Rzeczypospolitej.
Słownik
członek protestanckiej grupy wyznaniowej powstałej w Niemczech w XVI wieku
(gr. anabaptizein na nowo chrzcić) wspólna nazwa radykalnych protestanckich grup wyznaniowych, odrzucających chrzest dzieci i praktykujących chrzest dorosłych; ruch narodził się w Szwajcarii w 1525 r.; kult anabaptystów cechowały prostota, brak hierarchii, pacyfizm
(od łac. dissidere – siedzieć po przeciwnej stronie, nie zgadzać się) – zbiorcze określenie chrześcijan wszelkich wyznań innowierczych (w Polsce – protestantów), od XVI w. do uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. używane także w oficjalnych dokumentach.
ruch religijno‑społeczny; nauka głoszona w Czechach w XV w. przez Jana Husa
(łac. praedestinatio - przeznaczenie) doktryna teologiczna wyrażająca pogląd, że Bóg zaplanował wszystkie wydarzenia, włącznie z ostatecznym zbawieniem lub potępieniem duszy
protestancka świątynia oraz lokalna gmina, odpowiednik katolickiej parafii.
Słowa kluczowe
luteranizm, kalwinizm, bracia polscy, menonici, bracia czescy, reformacja, nowożytność, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‑litewskie, Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bibliorafia
T. Wojak, Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1977.
J. Tazbir, Reformacja w Polsce, Warszawa 1993.
H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.
T. Szulc, Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2, 1995.