Starożytne źródła logiki chrześcijańskiej

Najważniejszym autorytetem filozoficznym św. Tomasza był Arystoteles ze Stagiry. W czasach Arystotelesa nie odróżniano filozofii od nauki tak, jak robi się to współcześnie. Filozofia była działalnością zmierzającą do odkrycia prawdy o wszystkim, co istnieje. Wiedza, którą zdobywa filozof jest zatem ogólna – składa się z pojęć, a wyraża w sądach. By móc poprawnie filozofować, trzeba określić reguły definiowania pojęć i dowodzenia prawdziwości sądów. Zajmowała się tym logika – dyscyplina, będąca narzędziem pomocniczym filozofii.

R8SbOok8un7aj

Zdjęcie przedstawia dawny klawesyn. Pudło rezonansowe jest otwarte. W jego wnętrzu, na drewnianej ramie zamocowane są struny. Instrument stoi na tle marmurowego ołtarza.

Zarówno pojęciapojęciepojęcia, jak i sądysądsądy tworzą hierarchie – od najmniej do najbardziej ogólnych. By zdefiniować pojęcie, trzeba przyporządkować je pojęciu bardziej ogólnemu. By zaś dowieść jakiegoś sądu, trzeba wskazać jego racje, czyli sądy bardziej ogólne. By udowodnić, że Sokrates jest śmiertelny, należy stwierdzić, że Sokrates jest człowiekiem, a człowiek jest istotą śmiertelną. Wnioskowanie, na którym opiera się ten dowód wygląda tak: Skoro Sokrates jest człowiekiem, a człowiek jest śmiertelny, to Sokrates jest śmiertelny.

Problem istnienia powszechników

Arystoteles uważał, że nasza wiedza o świecie składa się z ogólnych pojęć, lecz realnie istniejące w nim byty są jednostkowe. Skoro jednak świat zamieszkują pojedynczy ludzie - „egzemplarze” gatunku homo sapiens, to skąd wzięło się nasze ogólne pojęcie człowieka? Czy oprócz konkretnych ludzi nie musi istnieć również ogólny byt - człowieczeństwo? Dotarliśmy w ten sposób do sporu o istnienie owych bytów ogólnych, czyli powszechników lub uniwersaliów. Istnieli filozofowie, jak Platon, którzy uważali, że takie byty ogólne, jak np. gatunki, istnieją realnie (były to Platońskie idee). Stanowisko Platona to skrajny realizm pojęciowy. Przeciwstawne stanowisko, które neguje istnienie powszechników, nazywa się nominalizmem (łac. nominalis – dotyczący imienia), ponieważ zakłada, że powszechniki to nazwy, które odnoszą się do istniejących w rzeczywistości, jednostkowych bytów. Arystoteles zajmował w tym sporze stanowisko pośrednie (umiarkowany realizm pojęciowy). Uważał on mianowicie, że powszechniki istnieją, ale tylko w połączeniu z jednostkowymi bytami. Z kolei wersja realizmu, którą głosił Platon - czyli skrajny realizm pojęciowy - zakładała, że powszechniki są samoistne, co znaczy, że istnieją niezależnie od jednostkowych bytów.

Substancja: teoria bytu Arystotelesa

Umiarkowany realizm pojęciowy znalazł swoje odzwierciedlenie w ontologiiontologiaontologii Arystotelesa. Każdy jednostkowy byt, czyli substancjasubstancjasubstancja, składał się według niego z materiimateriamaterii oraz formyformaformy. Materia była swego rodzaju tworzywem bytu, czy też, jak mówił Arystoteles – jego potencjąpotencjapotencją. Aby urzeczywistnić zawartą w sobie potencję, materia potrzebowała formy, czyli tego, co nadałoby jej ogólną postać. To właśnie forma decydowała o tym, że byt jest tym, czym jest.

RkfbHiQgy34Y8

Rysunek przedstawia figurę nagiego mężczyzny. Jest on ukazany w dwóch nałożonych na siebie pozycjach (ze złączonymi i rozpostartymi rękami oraz z rozszerzonymi nogami i rozpostartymi rękami). Człowiek jest wpisany w okrąg i kwadrat. Rysunkowi towarzyszy tekst sporządzony pismem lustrzanym.

Trudno zrozumieć, jak Arystoteles rozumiał formę bez uwzględnienia jego logiki. Forma była bowiem w ontologii tym, czym definicja w nauce. Na definicje składały się cechy i właściwości, które tworzyły istotę danego bytu. Arystoteles twierdził, że istota nie istnieje tylko w umyśle filozofa, lecz również realnie – jest ona elementem każdego istniejącego bytu.

Koncepcja bytu św. Tomasza

Tomasz z Akwinu podzielał logiczne i ontologiczne poglądy Arystotelesa. Powtarzał za nim, że istnieją tylko byty jednostkowe, czyli substancje. W sporze o uniwersalia zajmował również umiarkowanie realistyczne stanowisko, zgodnie z którym powszechniki istnieją tylko w połączeniu z jednostkowymi, konkretnymi bytami.

RbAxpt4I6NQqy

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest w mnisim habicie. Pelerynę ma spiętą złotą broszą. Ma częściowo nasunięty na głowę kaptur. Twarz mężczyzny jest pokryta zmarszczkami. Jego oczy są ciemne, wyraziste, a noc wydatny. Mężczyzna trzyma w prawej ręce model budynku kościelnego. W lewej ręce otwartą księgę, zapisaną odręcznie.

HylemorfizmhylemorfizmHylemorfizm Arystotelesa i Tomasza odnosił się do świata zmysłowego. Istnieje jednak również przekraczająca zmysłowość, wolna od materii substancja będąca czystym aktemaktaktem. Był to Bóg, którego Arystoteles nazywał Pierwszym Poruszycielem.

Rqkmr8CKHdWQ2

Obraz przedstawia dwa wyobrażenia świata. Po prawej stronie mamy świat zmysłowy - są tu pola, łąki, wsie i miasta. Po lewej stronie widoczny jest świat ponadzmysłowy - z chmurami, dziwnymi kształtami. Pomiędzy światami widać ludzką postać - zanurzoną zarówno w świecie zmysłowym, jak i ponadzmysłowym.

Tomasz zachował pochodzący od Arystotelesa podział na substancję prostą (Boga) i substancje złożone. Jednak – niezgodnie z poglądami Stagiryty – nie każda substancja złożona była według niego materialna. W stworzonym przez Boga świecie istniały również czysto duchowe byty – anioły – które, choć nie były zbudowane z materii, nie były zarazem substancjami prostymi.

Istota a istnienie

Każdy byt – niezależnie od tego, czy jest materialny, czy też czysto duchowy – składa się z istoty i istnienia. Istota jest w każdej substancji tym, co zawarte jest w jej definicji. To zatem taki zespół realnie istniejących w substancji cech i właściwości, które stanowią o tym, że jest ona sobą – a nie czymś innym. Istnienie natomiast pełni w ontologii Tomasza podobną funkcję, jaką u Arystotelesa odgrywała forma. Nie są to jednak pojęcia tożsame. Jak zatem Tomasz rozumiał istnienie? Podobnie jak Arystoteles, Tomasz uważał, że pierwotnym źródłem poznania są zmysły (empiryzm genetyczny). Istniejące wokół nas ciała poznajemy bezpośrednio, natomiast świat ducha – jedynie pośrednio, na podstawie poznania świata materialnego. Skoro tak, to abyśmy mogli w ogóle zacząć zastanawiać się, czym jest to, co poznajemy (jaka jest tego istota), musimy najpierw stwierdzić, czy badany przez nas byt istnieje.

Istnienie było zatem pierwotnym, fundamentalnym faktem, który stwierdzamy, poznając rzeczywistość. Dzięki niemu rzeczy istnieją nie tylko potencjalnie, lecz we właściwej sobie postaci. Tomasz kładł zatem nacisk na fakt, że istnienie jest warunkiem możliwości aktu. Innymi słowy, istnienie było w substancji aktem, podczas gdy sama, pozbawiona istnienia istota - potencją. Istota i istnienie nie są więc składnikami substancji, lecz sposobami, na jakie możemy ją rozpatrywać. Pytając o definicję substancji, rozpatrujemy ją ze względu na istotę, lecz pierwotnym warunkiem bycia czymś jest samo bycie – czyli istnienie. Tomasz przywiązywał do tego rozróżnienia szczególną wagę ze względu na to, że opierała się na nim jego koncepcja Boga.

Koncepcja człowieka i Boga

Na czym polegała ta koncepcja Boga i dlaczego tak ważna w całej filozofii Tomasza była kategoria istnienia? By odpowiedzieć na te pytania, porównajmy ze sobą istnienie ciał – bytów złożonych oraz Boga. Świat materialny, który możemy utożsamić z przyrodą, to świat substancji złożonych z materii i formy. Taką substancją jest człowiek, złożony z ciała i duszy – ów związek materii i formy stanowi o istocie człowieka. Z tego, czym człowiek jest, nie wynika jednak, czy rzeczywiście istnieje – jego istnienie jest czym innym niż jego istota. Dotyczy to wszystkich bytów złożonych. Ich istnienie nie jest konieczne, co znaczy, że nie muszą one istnieć. Istnienie nie wynika w ich przypadku z ich istoty. Skoro zaś istnieją, to muszą posiadać jakąś inną niż własna istota przyczynę istnienia. Prowadzi nas to do zagadnienia Boga, który jest przyczyną wszystkiego, co istnieje, choć sam przyczyny nie posiada. Istota Boga – w przeciwieństwie do wszystkich bytów materialnych – polega bowiem na istnieniu. Bóg jest zatem według Tomasza bytem koniecznym. Oznacza to, że nie mógłby On nie istnieć, ponieważ istnienie leży w Jego naturze.

RwjVIbBVjqkEi

Zdjęcie przedstawia łąkę. Widać rosnące tu rośliny. W tle widać niebieskie niebo.

Koncepcja Boga i człowieka opiera się zatem u Tomasza na rozróżnieniu substancji złożonych (których istnienie nie wynika z ich istoty) i substancji prostej, której istota implikuje istnienie.

Hierarchia bytów

Przeciwstawienie sobie Boga – substancji prostej i przyrody – świata substancji złożonych nie wyczerpuje filozofii stworzenia Tomasza z Akwinu. W odróżnieniu od innego wielkiego filozofa chrześcijańskiego – Augustyna z Hippony, który akcentował dualizmdualizmdualizm Boga i świata, Tomasz głosił koncepcję bytu, tworzącego wielostopniową hierarchię. Idea hierarchii bytów pojawia się wprawdzie u Arystotelesa, ale głównym źródłem tej koncepcji wydaje się Platońska teoria ideiideaidei. Idee tworzyły hierarchię, a na jej szczycie znajdowała się idea dobra. Hierarchiczność idei została podkreślona przez neoplatonizmneoplatonizmneoplatonizm, za sprawą którego w filozofii chrześcijańskiej wykształcił się pogląd nazywany gradualizmemgradualizmgradualizmem.

Według Tomasza na szczycie hierarchii bytu znajduje się Bóg, zaś na jej dole – przyroda, złożona z bytów materialnych. Między tymi dwoma skrajnościami znajduje się wiele szczebli bytu, tworzonych przez anioły, czyli byty złożone (jedynym bytem prostym jest Bóg), lecz niematerialne. Przyczyną istnienia hierarchii jest to, że stworzenie dąży do upodobnienia się do doskonałego Boga. Anioły są zatem wyżej w hierarchii niż ludzie, ponieważ znajdują się bliżej Boga. Jako niematerialne i poznające bezpośrednio rozumem (bez udziału zmysłów) są doskonalsze. Wśród aniołów, podobnie jak w przyrodzie, byty również uporządkowane są według stopnia doskonałości.

Słownik