Przeczytaj
Początki potęgi
Wielka kariera rodu Habsburgów zaczęła się wraz z wyborem Rudolfa Habsburga na króla Niemiec w 1273 roku. Pięć lat później, w 1278 r., pokonał on króla Czech Przemysła Ottokara II pod Suchymi Krutami (niem. Dürnkrut; dziś Dolna Austria) i zdobył księstwa południowoniemieckie, w tym m.in. Austrię, która stała się dziedziczną posiadłością rodu. Dzięki temu utrata Szwajcarii w 1394 r. nie spowodowała spadku znaczenia Habsburgów. Wcześniej siedzibą rodu był zamek w Habichtsburgu (Habsburgu), na terenie kantonukantonu Argowia w północnej Szwajcarii. Habsburgowie zostali stąd przepędzeni przez siły konfederacjikonfederacji kantonów szwajcarskich, które w ten sposób uwolniły się od władzy feudalnej i stworzyły jedną z pierwszych w Europie republik.
W XV w. pozycję tego rodu w Europie Środkowej umocniło małżeństwo Albrechta V z córką cesarza, króla Czech i Węgier – Zygmunta Luksemburskiego, po którym Habsurg odziedziczył trony Czech i Węgier oraz został wybrany na króla Niemiec. Mimo że Albrecht zmarł w 1439 r., przeżywszy teścia zaledwie o rok, Habsburgowie rościli odtąd pretensje do koron Czech i Węgier. Na ich drodze stanęli wtedy Jagiellonowie: Władysław III Warneńczyk (panujący na Węgrzech w latach 1440–1444) oraz Władysław Jagiellończyk (władca Czech od 1471 i Węgier od 1490 r.) i jego syn Ludwik. Z pretensjami Habsburgów należało się jednak liczyć, tym bardziej, że od 1452 r. przez 41 lat na tronie cesarskim zasiadał Fryderyk III Habsburg, syn księżniczki z rodu Piastów Cymbarki mazowieckiej, który dał początek długiemu szeregowi cesarzy z tej dynastiidynastii.
Polityka dynastyczna Maksymiliana I
Ostatnia ćwierć XV w. przyniosła Habsburgom wielkie sukcesy na zachodzie kontynentu. Jest przy tym rzeczą godną uwagi, że nabytki terytorialne pozyskiwano raczej przez małżeństwa dynastyczne niż w wyniku wojen, zgodnie z maksymą inni niech toczą wojny, a ty, szczęśliwa Austrio, żeń się
. W 1477 r. syn cesarza Fryderyka III, arcyksiążę Maksymilian, objął władzę w Niderlandach i wschodniej części Burgundii, zwanej Franche‑Comté . Dzięki drugiemu małżeństwu, zawartemu już po objęciu tronu w 1493 r. z księżniczką Bianką Marią Sforzą, ciotką Bony Sforzy, Maksymilian I mógł rościć pretensje do Księstwa Mediolanu. Wkrótce zaaranżował zaś podwójne małżeństwo swych dzieci z potomkami Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego, dzięki czemu w 1516 r. na hiszpańskim tronie zasiadł wnuk Maksymiliana, późniejszy cesarz, Karol V. Wraz z Hiszpanią w ręce Habsburgów dostały się wówczas Neapol, Sycylia, Sardynia i odkrywana właśnie Ameryka.
Na wschodnich rubieżach swego władztwa Maksymilian I także zaaranżował podwójne małżeństwo, tym razem z Jagiellonami. W 1515 r. podczas zjazdu wiedeńskiego zaszantażował Polskę sojuszem z Wielkim Księstwem Moskiewskim i skłonił Zygmunta Starego do akceptacji ślubu Marii Habsburżanki (swojej wnuczki) z następcą tronu Czech i Węgier Ludwikiem Jagiellończykiem (objął on oba królestwa w roku następnym) oraz siostry Ludwika z cesarskim wnukiem Ferdynandem. Jednocześnie cesarz wspierał zakon krzyżacki kontestujący pokój toruński z 1466 r. W zamian za zgodę na małżeństwa Maksymilian obiecał Rzeczypospolitej pośrednictwo w zawarciu rozejmu z Moskwą i przyszły sojusz przeciw Turcji. Cesarzowi nie dane było zebrać owoców tych mariaży, gdyż zmarł cztery lata później, Czechy i Węgry powiększyły zaś dziedziczne ziemie Habsburgów w 1526 r., po tym, jak Ludwik Jagiellończyk poległ w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Jagiellońsko‑habsburski układ wiedeński stał się więc podzwonnym dla polityki dynastycznej władców polsko‑litewskich. Niektórzy historycy wręcz oskarżają Zygmunta Starego o kapitulanctwo, nie bacząc na to, że nie mógł on przewidzieć śmierci swego bratanka.
Polityka dynastyczna Maksymiliana I zmieniła układ sił w Europie. Na Zachodzie kraje Habsburgów otoczyły Francję, która przez kolejne blisko trzy stulecia dążyć będzie do wyzwolenia się z tego uścisku i przy okazji do opanowania Włoch. Królowie arcychrześcijańscyKrólowie arcychrześcijańscy, jak tytułowano monarchów francuskich, nie zawahali się dla osiągnięcia tych celów zawierać traktatów nawet z Turkami.
Cesarz papieżem?
W ostatnich latach panowania owdowiały cesarz Maksymilian I nosił się z zamiarem przyjęcia święceń kapłańskich i zostania papieżem. W ten sposób u kresu średniowiecza miałoby dojść do wskrzeszenia idei uniwersalizmuuniwersalizmu, tym razem papiesko‑cesarskiego. Plan okazał się nierealny, ale idea utworzenia jednolitej rzeczypospolitej chrześcijańskiej zdolnej przeciwstawić się zagrożeniu tureckiemu przyświecała także następcy Maksymiliana na tronie cesarskim, Karolowi V.
Imperium Karola V
W 1519 r., po śmierci Maksymiliana I, tron cesarski objął jego wnuk Karol. Kontynuował on politykę dziadka, streszczającą się w łacińskiej dewizie: Austriae est imperare orbi universo
(w skrócie: AEIOU) – Austria rządzi całym światem
. Karol V – jako cesarz zwierzchnik całej Rzeszy, osobiście zaś władca Hiszpanii z Sardynią, Neapolem, Sycylią i Nowym Światem oraz Niderlandów, Franche‑Comté (region we wschodniej Francji) i Mediolanu – rządził imperium, w którym nigdy nie zachodziło słońce, a jego krewni i powinowaci zasiadali na wszystkich tronach europejskich poza moskiewskim. Ambicjom zbudowania uniwersalnego mocarstwa obejmującego całe chrześcijaństwo położył kres trwały podział religijny Europy w następstwie reformacjireformacji. W ówczesnych warunkach komunikacyjnych cesarz nie mógł też kontrolować tak rozległego terytorium i skutecznie okiełznać ambicji pomniejszych panujących, którzy przedkładali własne zyski nad ideę solidarności władców chrześcijańskich. Kosztowne wojny z Francją, Turcją i protestantami zmuszały Karola V do nakładania wysokich podatków, co z kolei prowadziło do zadrażnień z lokalnymi reprezentacjami stanowymi. W ten sposób ciężar fiskalnyfiskalny imperialnej polityki spoczął na barkach hiszpańskiej Kastylii, która za ambicje swych władców zapłaciła ciężkim kryzysem gospodarczym narastającym od schyłku XVI wieku.
Jedynym zwornikiem imperium była osoba cesarza, który bezustannie podróżował po swych państwach. Abdykując w 1556 r., Karol V podzielił imperium między brata Ferdynanda, który od 1521 r. rządził Austrią, od 1526 r. był królem Czech i Węgier, a teraz został cesarzem, oraz syna Filipa II, któremu pozostawił Hiszpanię, Niderlandy, Franche‑Comté i posiadłości włoskie. Zapoczątkowane przez nich dwie linie Habsburgów – austriacka i hiszpańska ściśle ze sobą współpracowały. Hiszpańska gałąź dynastii wygasła w 1700 r., podczas gdy w Europie Środkowej ród utrzymał się u władzy aż do 1918 roku.
Europa Zachodnia w cieniu Hiszpanii
Wskaż siły cesarskie.
Pierwsza połowa XVI w. w Europie Zachodniej upłynęła pod znakiem zmagań Francji z Habsburgami, toczących się głównie na terenie Włoch. Zawarty w 1559 r. pokój w Cateau‑Cambrésis kończący po 65 latach tzw. wojny włoskie był korzystny dla Hiszpanii, choć nie rozstrzygał ostatecznie, które z mocarstw uzyska dominującą pozycję. Długotrwałe wojny religijne rozdzierające Francję przez ponad 30 lat, aż do 1594 r., spowodowały osłabienie monarchii Walezjuszy i oddały inicjatywę w polityce zagranicznej iberyjskim Habsburgom.
W czasie, gdy Francja zajęta była swymi problemami wewnętrznymi, Hiszpania musiała stawić czoła, z jednej strony – ekspansji Turcji w basenie Morza Śródziemnego, a z drugiej – narastającemu buntowi w Niderlandach. Jednak nawet największe ówczesne mocarstwo nie było w stanie skutecznie toczyć wojny na dwa fronty. Rozejm z Turcją zawarto zbyt późno, by opanować sytuację na północy kontynentu.
Na domiar złego pomocy Niderlandom udzielała Anglia, która od 1553 r. rządzona była przez przyrodnie siostry, córki Henryka VIII: Marię Tudor, a potem Elżbietę I. W związku z tym, że były one bezdzietne, Filip II snuł plany objęcia władzy na Wyspach drogą sukcesji, gdy zaś to okazało się niemożliwe, zdecydował się na wojnę. Jednak wysłana przeciw Anglikom w 1588 r. hiszpańska Niezwyciężona Armada poniosła klęskę. Jej zagłada nie oznaczała wprawdzie rozstrzygnięcia konfliktu angielsko‑hiszpańskiego na morzach, lecz dla hiszpańskich Habsburgów była znaczącą porażką.
W sumie bilans panowania Filipa II, zmarłego w 1598 r., okazał się ujemny: Co prawda powstrzymał on ekspansję turecką, ale zapłacił za to utratą północnej części Niderlandów, rezygnacją z planów dynastycznych i przede wszystkim wielkim kryzysem finansowym, który zmusił króla do ogłoszenia bankructwa państwa.
Słownik
(gr. dynasteia - władza) następujący po sobie monarchowie pochodzący z jednego rodu; rodzina panująca
(łac. fiscus - koszyk lub skrzyneczka z wikliny do przechowywania pieniędzy) polityka państwa polegająca na dążeniu do osiągnięcia jak największych wpływów do budżetu poprzez nakładanie kolejnych, obciążeń podatkowych
jednostka podziału administracyjno‑terytorialnego na kształt województwa stosowana w niektórych krajach, m.in. w Szwajcarii oraz w Bośni i Hercegowinie; kraj związkowy wchodzący w skład Szwajcarii
(łac. confoederatio - związek, przymierze) związek państw oparty na umowie międzynarodowej, w wyniku której poszczególni członkowie związku zachowują suwerenność, a nie ma jej w pełni związek jako całość; członkowie konfederacji decydują, jakie kompetencje przyznają poszczególnym organom konfederacji i prowadzą wspólną politykę zagraniczną
w języku łacińskim rex christanissimus, nadany przez papieża honorowy tytuł królów francuskich z wdzięczności za poparcie, jakie królowie francuscy okazali papiestwu w walce z cesarstwem
(łac. reformatio - przekształcenie) ruch religijno‑polityczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa, który doprowadził do powstania Kościołów protestanckich. Termin „protestantyzm” pochodzi od protestu złożonego przez ewangelików (luteran) 6 księstw i 14 miast w 1529 roku podczas sejmu Rzeszy przeciw uchwale zabraniającej przechodzenia na ewangelicyzm czyli wiarę odnowioną w duchu nowej interpretacji Ewangelii
(łac. universalis - powszechny, ogólny) idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym średniowieczu, zgodnie z którą zwierzchnikiem nad wszystkimi państwami chrześcijańskimi i Kościołem miał być Święty Cesarz Rzymski
idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym średniowieczu, zgodnie z którą papież miał sprawować pełnię władzy nad całym światem chrześcijańskim, a więc i władcami świeckimi. Doktryna zapoczątkowana przez Grzegorza VII w tzw. Dictatus Papae (1075)
Słowa kluczowe
Habsburgowie, Maksymilian I, Karol V, Austria, Hiszpania, Święte Cesarstwo Rzymskie, Europa w XVI–XVII w., Europa późnego średniowiecza
Bibliografia
Brandi K., Cesarz Karol V. Powstanie światowego imperium, Oświęcim 2016.
Grodziski S., Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1998.
Grzybowski S., Wielka historia świata. Tom 6. Narodziny świata nowożytnego 1453‑1605, Warszawa 2005.
Mikulski K., Wijaczka J. Historia powszechna. Wiek XVI‑XVIII, Warszawa 2012.
Miłkowski T., Machcewicz P., Historia Hiszpanii, Wrocław 2009.