Zagadnienie wolności może odnosić się do wielu kontekstów w filozofii. Zastanówmy się najpierw nad jednostkowym wymiarem wolności. Isaiah Berlin, brytyjski filozof i historyk idei, w swojej książce pt. Dwie koncepcje wolności wprowadza rozróżnienie na dwa rodzaje jednostkowej wolności. Pierwsza z nich, nazwana przez myśliciela „wolnością od” (jest to tzw. wolność negatywna), oznacza zaspokojenie podstawowych potrzeb np. związanych z dostępem do wody pitnej, produktów spożywczych czy schronienia. W tym kontekście wolność możemy rozpatrywać jako wyzwolenie, czy też oddalenie od podstawowych zagrożeń życia i zdrowia, gwarantowane przez różne instytucje społeczne i państwowe. Można powiedzieć, że wolność negatywną konstytuują pytania takie jak: „W jakiej mierze jestem rządzony?”, „Dlaczego mam być komuś posłuszny?” lub „Jak daleko sięga obszar, w którego granicach mam całkowitą swobodę bycia i działania wedle własnej woli, bez wtrącania się innych osób?” Z kolei „wolność do” (inaczej: wolność pozytywna), wiąże się z możliwością stanowienia o sobie, a więc jednostkowego działania w obrębie danej społeczności. W kontekście tej kategorii możemy sformułować pytanie o to, kto nakłada granice swobody działania danej osoby: „Co lub kto jest źródłem władzy, która może przesądzić, że mam zrobić raczej to niż tamto, być taki, a nie inny?” lub „Kto może ograniczać moją jednostkową wolność?”.

Filozofem, który starał się odpowiedzieć na powyższe pytania, był Immanuel Kant, twórca tak zwanego imperatywu kategorycznego. Zdaniem tego myśliciela powinniśmy przyjmować za normę tylko takie zasady postępowania, które chcielibyśmy, aby stały się prawem powszechnym.

Zagadnienie wolności łączy się z pojęciem woli. Z tej perspektywy możemy zapytać na przykład o to, czy działania podejmowane przez jednostkę są zdeterminowane, czy też stanowią samodzielne decyzje? Czy decyzja o tym, że podejmę studia z zakresu geografii, a nie biologii jest moją decyzją? Co to właściwie znaczy? Niderlandzki filozof Baruch Spinoza w tym kontekście proponuje nam jeszcze inną perspektywę. Myśliciel ten uważał, że każdy byt, a ściślej jego istota, podlega ekspresji. Innymi słowy nasze aktywności nastawione są na to, aby zwiększać możliwości mojego zakresu działania. Przykładowo, wybieram studia historyczne, ponieważ interesują mnie dawne dzieje. W trakcie studiów zaczynam zapoznawać się ze złożonością zagadnień w interesującej mnie dziedzinie. Przekłada się to na kolejne możliwości moich działań, w przyszłości wybiorę zawód wiążący się z historią i rozwinę kompetencje mające związek z młodzieńczymi zainteresowaniami. Zdaniem Spinozy, mam zatem pewną wolność decyzyjną, lecz w ograniczonym zakresie, gdyż cechy człowieka są takie, a nie inne. Filozof podkreśla, że każdy znajduje się w relacjach z otaczającymi ludźmi. Ich obecność wpływa na dokonywane decyzje, stanowiąc efekt współdziałania powiązanych ze sobą bytów.

R17z050Kut8po

Zdjęcie przedstawia ludzi w lokalu wyborczym. Stoją przy stole i podpisują się na liście. Za stołem wisi polska flaga oraz godło.

Zagadnienie wolności opisywane jest również poprzez jej społeczny, polityczny i gospodarczy wymiar. Jako obywatelobywatelobywatel danego kraju posiadam określone swobody i obowiązki wyznaczone prawem. Jednym z takich przywilejów jest możliwość wyrażania poglądów politycznych w pokojowy sposób, z wykluczeniem nawoływania do nienawiści wobec dowolnych grup społecznych. Wolność jednostki definiowana jest również poprzez normy społeczne, uznawane w obrębie danej społeczności. Zasady moralne czy też obyczajowe, obowiązujące w danej społeczności, podlegają nieustannym negocjacjom i zmieniają się na przestrzeni historii. Przykładem mogą być kwestie higieny osobistej, które w różnych epokach oraz przestrzeniach geograficznych znacząco się różniły.

R16CGRe5JcxfY

Zdjęcie przedstawia tłum manifestujących kobiet. Trzymają transparent z napisem Żądamy powszechnego prawa wyborczego do parlamentu, sejmu i gminy!

Ogromny wpływ na zakres wolności jednostki w danym społeczeństwie mają czynniki gospodarczoekonomiczne. Podejmowana przez nas praca na określonym stanowisku wpływa na możliwości nabywcze, a więc na to, jakie dobra możemy kupić. Dostępność dóbr jest jednak ograniczona, podobnie jak same zdolności nabywcze. Kryzysy gospodarcze wywołane wojnami, pandemiami, czy też katastrofami naturalnymi wpływają na standardy życia ludzi we wszystkich zakątkach świata, a tym samym przyczyniają się do redefiniowania pojęcia wolności.

Słownik