Przeczytaj
Niepokorni lennicy
W 1466 r. Polska i zakon krzyżacki zawarły pokój w Toruniu, który kończył wojnę trzynastoletniąwojnę trzynastoletnią. W jego wyniku zakon pozostawał już tylko cieniem swojej dawnej potęgi. Dotychczasowa stolica państwa krzyżackiego, Malbork, oraz całe zamożne Prusy KrólewskiePrusy Królewskie (czyli Pomorze Gdańskie i okoliczne ziemie) przeszły pod panowanie Polski. Co więcej, każdy kolejny wielki mistrz krzyżacki musiał składać każdemu kolejnemu królowi Polski przysięgę wierności.
W latach 1469–1489 czterech wielkich mistrzów złożyło hołdhołd królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi, ale dwaj kolejni hołdów unikali. Wykorzystywali m.in. fakt, że Rzeczpospolita skupiła swoją uwagę na pograniczu tatarsko‑tureckim. Ugodowa polityka kolejnych władców Polski, synów Kazimierza Jagiellończyka: Jana Olbrachta (1492–1501), Aleksandra (1501–1506) oraz Zygmunta Starego (1506–1548), utwierdziła tylko Krzyżaków w przekonaniu o skuteczności obranej strategii.
Ostatnia wojna z zakonem
Zdecydowanie antypolską politykę w drugim dziesięcioleciu XVI w. kontynuował ambitny wielki mistrz zakonu – Albrecht Hohenzollern, siostrzeniec Zygmunta Starego. Za jego rządów w Królewcu Krzyżacy, w sojuszu z Habsburgami i Moskwą, wyraźnie zmierzali ku konfrontacji zbrojnej. Wojna rzeczywiście wybuchła w 1519 r., przyniosła jednak Albrechtowi serię upokarzających klęsk (m.in. pod Pasłękiem w styczniu 1520 r., pod Bartoszycami w kwietniu i w Chojnicach w listopadzie tego samego roku). Nie zapewniły one jednak Polakom wygranej. Ostatecznie Zakonu nie udało się pokonać. Prowadzenie działań wojennych wymagało od Polski sporej mobilizacji sił i funduszy. Brak środków finansowych na wojsko zaciężne uniemożliwił Polakom zdobywanie kolejnych twierdz krzyżackich, co skłoniło Zygmunta I do podpisania rozejmu z Krzyżakami w 1521 roku.
Znacznie bardziej na skutek działań wojennych ucierpiało jednak państwo krzyżackie. Jednocześnie wśród poddanych wielkiego mistrza szerzyła się reformacjareformacja. Albrecht Hohenzollern postanowił wykorzystać tę okoliczność, aby wzmocnić swoją pozycję w Prusach. Wielki mistrz, zgodnie z sugestią Marcina Lutra, zamyślił przekształcić swoje władztwo w świeckie, ewangelickie państwo. SekularyzacjaSekularyzacja wydawała się Albrechtowi tym lepszym wyjściem, że tradycyjni protektorzy zakonu – cesarz i papież – pochłonięci zwalczaniem reformacji, nie byli w stanie dłużej udzielać mu wystarczającego wsparcia. Zygmunt Stary chętnie na to przystał, ponieważ również dla niego sekularyzacja była idealnym rozwiązaniem. Dzięki niej Albrecht stracił poparcie cesarza i papieża i stawał się zupełnie zależny od polskiego króla. Zygmuntowi nie udało się pokonać Zakonu, ale pojawiła się okazja, by go zneutralizować. To kończyło trwające ponad 150 lat wojny z Zakonem.
10 kwietnia 1525 r. na rynku w Krakowie Albrecht Hohenzollern złożył uroczysty hołd lenny królowi polskiemu. W zamian uzyskał zgodę Zygmunta Starego na sekularyzację Prus Krzyżackich, zwanych odtąd KsiążęcymiKsiążęcymi. Ponadto ustalono, że w przypadku braku męskiego potomstwa Albrechta lub jego braci państwo pruskie zostanie wcielone do Polski.
Fragment aktu sekularyzacji PrusW imię Pańskie Amen.
Ku wiecznej rzeczy pamięci. My Zygmunt, z Bożej łaski król Polski, w. książę litewski [...] wszem wobec i każdemu z osobna, współczesnym i potomnym do wiadomości podajemy:
Gdy w przeszłości między Poprzednikami Naszymi, królami polskimi, a mistrzami i zakonem niemieckim N. Marii Panny zachodziły liczne poważne zatargi i toczyły się bardzo dla całego chrześcijaństwa zgubne wojny o prawo własności ziem pruskich - gdyż królowie wraz z Królestwem Polskim stawali wytrwale w obronie swego prawa dziedzicznego, a mistrzowie i zakon wzbraniali się ulegać swym prawowitym dziedzicom i panom (...).Źródło: Fragment aktu sekularyzacji Prus , [w:] Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk i S.B.Lenard, Warszawa 1997, s. 236–237.
Entuzjaści i krytycy
Spór o ocenę królewskiej decyzji odnośnie do sekularyzacji Prus Zakonnych rozpoczął się bezpośrednio po hołdzie. Wybitni polscy humaniści – Jan Łaski czy Jan Dantyszek – zarzucali królowi brak konsekwencji w polityce zagranicznej. Obaj uważali, że władca zmarnował doskonałą okazję do całkowitej likwidacji państwa zakonnego. Jednocześnie Stanisław Hozjusz, historyk Marcin Kromer czy Erazm z Rotterdamu – wielki autorytet czasów odrodzenia na arenie międzynarodowej, filozof i publicysta – bronili decyzji króla, podkreślając zaletę pokojowego rozwiązania sporu.
W XVIII stuleciu, kiedy rosnące w siłę państwo pruskie zagroziło Polsce, zaczęto wyraźniej dostrzegać negatywne skutki decyzji z 1525 r. Warto jednak pamiętać, że do wzrostu potęgi Prus przyczyniły się też późniejsze zaniechania i decyzje polskich królów, którzy zgodzili się na przejście lenna na brandenburską linię Hohenzollernów po wygaśnięciu pruskiej linii dynastii.
Niemniej niektórzy intelektualiści epoki oświecenia chętnie podkreślali, że hołd pruski stanowił dowód świetności dawnej Rzeczypospolitej. Czasy zaborów, a zwłaszcza brutalna germanizacja Polaków w zaborze pruskim, dostarczyły z kolei mocnych argumentów przeciwnikom hołdu. Cokolwiek jednak mieliby tutaj do powiedzenia ostrożni w ferowaniu wyroków naukowcy, największy wpływ na kształtowanie opinii Polaków na ten temat odgrywał (i wciąż odgrywa) niezwykle sugestywny, teatralny i barwny obraz Jana Matejki z 1882 r., ukazujący to wydarzenie w jednoznacznie negatywnym świetle.
Słownik
(niem. Lehnmann) w stosunkach feudalnych osoba, która otrzymywała lenno, najczęściej w postaci ziem, za co pozostawała w zależności od nadającego lenno; tu w znaczeniu państwa zobowiązanego do świadczeń lennych na rzecz innego
wojna między Polską a państwem zakonu krzyżackiego w latach 1454–1466, której jedną z przyczyn było poparcie Polski dla powstałego Związku Pruskiego, skierowanego przeciwko Krzyżakom
inaczej Księstwo Pruskie; państwo utworzone na podstawie traktatu z 1525 r. zawartego pomiędzy Zygmuntem Starym a Albrechtem Hohenzollernem po sekularyzacji państwa krzyżackiego; istniało w latach 1525 - 1701; do 1657 było lennem Królestwa Polskiego
rejon obejmujący Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Warmię, a także tereny wokół Malborka i Elbląga; przyłączony do Polski po pokoju toruńskim 1466 r. kończącym wojnę trzynastoletnią
(czes. hold) publiczny akt uległości składany jednemu władcy przez drugiego, pozostającego w zależności od niego; w średniowieczu hołd lenny składał wasal swojemu seniorowi i taki hołd zwany był homagium
(łac. reformatio - przekształcenie) ruch religijno‑polityczno‑społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI w., mający na celu odnowę chrześcijaństwa; doprowadził do rozbicia Kościoła zachodniego na szereg odłamów nieuznających autorytetu papieża
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
Słowa kluczowe
Jagiellonowie, hołd pruski, Krzyżacy, Prusy Książęce, sekularyzacja, Albrecht Hohenzollern, Zygmunt I Stary
Bibliografia
Jurek T., Kizik E., Historia Polski do 1572, Warszawa 2013.
Kąkolewski I., Hołd Pruski z 1525 roku jako “Miejsce Pamięci” w kulturze staropolskiej (w:) Czasy Nowożytne, t.XXIII, 2010.
Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.