Przeczytaj
Więzi międzyludzkie – klasy
W społeczeństwie stanowym pozycja społeczna jednostki uzależniona była od jej pochodzenia. Każdy rodził się w jakimś stanie i miał z góry określone zadania - rządził, modlił się, wytwarzał produkty, handlował, uprawiał ziemię. Przechodzenie z jednego stanu do drugiego było bardzo trudne. W powstałym w XIX wieku społeczeństwie klasowym, przechodzenie z jednej warstwy do drugiej stało się łatwiejsze i częstsze. To nie urodzenie, a raczej pieniądze i wykształcenie decydowały o pozycji społecznej, jakkolwiek konserwatyścikonserwatyści hołdowali staremu porządkowi. W przeciwieństwie do liberałów, dziewiętnastowieczni konserwatyści nie akceptowali procesów uprzemysłowienia, demokratyzacji, emancypacjiemancypacji jednostki, procesów sekularyzacjisekularyzacji. Twierdzili, że nierówności są nieodłączną cechą każdego społeczeństwa, gdyż ludzie różnią się zdolnościami i wykształceniem oraz poziomem zamożności. Dlatego ich zdaniem obalanie tradycyjnych instytucji i praw, krępujących wolność człowieka, wcale nie umożliwi stworzenia lepszego ładu społecznego. Konserwatyście negowali też potrzebę wprowadzania powszechnego prawa wyborczego i zasady politycznej równości obywateli.
Natomiast liberałowieliberałowie dzielili społeczeństwo na klasy: wyższą, średnią i niższą, przy czym koncentrowali się na rozwoju klasy średniej. Liberalizm był wytworem ideowego przełomu doby oświecenia i narodził się w Anglii – kraju, który w porównaniu do innych państw europejskich osiągnął najbardziej zaawansowany etap na drodze kapitalistycznego rozwoju i w którym zaczęła się rewolucja przemysłowa. W epoce porewolucyjnej filozofowie liberalizmu zwrócili uwagę na negatywne skutki radykalizmu mas. Przebieg rewolucji francuskiej pokazał, że gwałtowane i głębokie zmiany do niczego nie prowadzą – wprowadzający je przejmują po prostu zachowania despotów. Dlatego według liberałów system należało reformować stopniowo, małymi krokami.
SocjaliściSocjaliści opisywali walkę klasową pomiędzy burżuazją (bogatym mieszczaństwem) a proletariatem (robotnikami, najuboższymi), prowadzącą do nieuchronnej rewolucji i ustanowienia w jej wyniku sprawiedliwego społeczeństwa bezklasowego. Pierwszych socjalistów nazywamy utopijnymi. Claude Henri de Saint‑Simon (1760‑1825) marzył o stworzeniu nowego społeczeństwa „industrialnego”, w którym elity (przedsiębiorcy, finansiści) zaopiekują się warstwami gorzej usytuowanymi. Relacje między ludźmi oparte na braterstwie umożliwiłyby jego zdaniem likwidację biedy i wojen. Charles Fourier (1772‑1837) chciał budować tzw. falanstery (swego rodzaju osiedla), w których powstałyby liczące od półtora do dwóch tysięcy osób wspólnoty rolniczo‑przemysłowe, zwane falangami. Każdy mieszkaniec falansteru miał mieć zapewnione dobre warunki pracy i dostęp do zaplecza socjalnego – mieszkań, szkół i rekreacji. Do tego byłby współwłaścicielem części osiedla. Anglik Robert Owen (1771‑1858) uważał, że przedsiębiorcy powinny stworzyć godne warunki pracownikom i umożliwić im rozwój. Podkreślał, że takie działanie nie tylko jest moralnie słuszne, ale również sprzyja zwiększeniu produkcji. Swoje pomysły wdrożył, tworząc spółdzielnię robotniczą w New Lanark w Szkocji.
Rzeczywistość społeczna w XIX w. była jednak bardziej zróżnicowana od tej, którą przedstawiali ówcześni mysliciele. Tylko w pociągach i na statkach istniały cztery lub trzy klasy, a miejsce w nich zależało od kwoty wydanej na bilet.
Więzi międzyludzkie – narody
Każdy człowiek ma jakieś pochodzenie etniczne, ale nie zawsze oznacza to świadomość narodową. W społecznościach stanowych w XIX w. większość ludności stanowili chłopi, którzy swą przynależność narodową określali jako „tutejsi”. W Rzeczypospolitej przedrozbiorowej słowem „naród” określano jedynie szlachtę. W 1846 r. uczestnicy rabacji galicyjskiej jako „chłopy” szli zabijać „panów‑Polaków”. Pół wieku później właśnie w Galicji powstała pierwsza partia chłopska – Polskie Stronnictwo Ludowe. Powstawanie nowoczesnych narodów i świadomości narodowej było bezpośrednio związane z rozwojem powszechnej obowiązkowej edukacji, która dla państwa stała się ważnym narzędziem kulturowej unifikacji. Treści kulturowe przekazywane w szkołach można było uznać za własne albo się wobec nich buntować (jak Polacy w zaborach pruskim i rosyjskim), nie istniała jednak możliwość pozostania wobec nich obojętnym. Rozwój powszechnej edukacji był wraz z postępami uprzemysłowienia nieunikniony. Ujednoliceniu kulturowemu sprzyjała również powszechna służba wojskowa i konieczność używania języka urzędowego we wszystkich instytucjach państwowych, m.in. na poczcie i na kolei.
Życie codzienne
W XIX w. nastąpił wielki przyrost liczby ludności na świecie. Z początku był on związany nie tyle ze spadkiem śmiertelności, ile raczej ze wzrostem tempa przyrostu naturalnego.
IndustrializacjaIndustrializacja i alfabetyzacjaalfabetyzacja
Rozwój gospodarczy był bezpośrednio związany z umiejętnością czytania i pisania. W Anglii i Walii liczba analfabetów wśród dorosłych spadła z 33% w 1840 r. do 3% w 1900 r., we Francji z 32% w 1855 r. do 3% w 1905 r., a w Prusach z 16% w 1825 r. do zera w 1900 roku. Dla porównania w Rosji w 1910 r. było 60% analfabetów, co i tak oznaczało poprawę w stosunku do 80% w 1897 roku.Indeks górny {1}{1}Indeks górny {1}{1}
W pierwszych latach epoki industrializacji obniżył się średni wiek zawierania małżeństw. W Europie znaczące zmniejszenie śmiertelności datuje się dopiero od lat 80. XIX wieku. Od tego czasu można też mówić o stopniowej poprawie stanu wyżywienia i sytuacji zdrowotnej. W Europie Zachodniej śmiertelność dzieci przed ukończeniem piątego roku życia obniżyła się z 25% w 1840 r. do 14% w 1901 roku. Nadal duża była śmiertelność kobiet podczas porodu i w połogupołogu. Na przełomie wieków dokonano jednak zasadniczych odkryć w dziedzinie medycyny. Ludwik Pasteur, który opracował pierwszą szczepionkę przeciw wściekliźnie, stał się we Francji niemal bohaterem narodowym. W 1885 r. pierwszy raz zaszczepiono chłopca pogryzionego przez wściekłego psa, ratując życie dziecku. Równie sławne były dokonania niemieckiego bakteriologa Roberta Kocha, umożliwiające zwalczanie gruźlicy i cholery. W 1902 r. odkryto witaminy i hormony, a sir Ronald Ross stwierdził, że to komar przenosi malarię. Aspiryna znalazła się pierwszy raz w sprzedaży w 1899 r., a dziesięć lat później wyprodukowano salwarsan, lek przeciw kile. Nastąpiła też poprawa higieny: dopiero budowa kanalizacji uwolniła mieszkańców miast od fetoru i źródła chorób zakaźnych.
Jedną z najważniejszych jednak zmian związanych z życiem codziennym człowieka w drugiej połowie XIX w. było wprowadzenie oświetlenia ulic i mieszkań. Od tego czasu ludzie mogli wykorzystać porę wieczorną i noc na nowe formy aktywności.
Słownik
działalność edukacyjna mająca na celu przyswojenie przez analfabetów (a więc osoby nieumiejące pisać i czytać) umiejętności czytania, pisania i podstawowego liczenia
wyzwolenie i obdarzenie osoby bądź pewnej zbiorowości pełnią praw
(ang. industrialisation, z łac. industria - pierwotnie w znaczeniu pracowitości, celowego działania) rozwój przemysłu, proces przekształcania się społeczeństwa tradycyjnego w społeczeństwo przemysłowe
konserwatyzm (łac. conservare, zachowywać), doktryna, która bazuje na hasłach obrony porządku społecznego oraz umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet. Konserwatyzm opowiadał się za systemem społecznym, który chroni tradycję (Kościół, wychowanie religijne, prawo własności) i daje większe wpływy elitom (ze względu na pochodzenie, wykształcenie i posiadany majątek). Do konserwatystów należeli Edmund Burke (1729‑1797), Joseph de Maistre (1753‑1821), Adam Jerzy Czartoryski (1770‑1861), Klemens von Metternich (1773‑1859), Otto von Bismarck (1815‑1898)
(łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny), ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością, a państwa i społeczeństwa powinny szanować „naturalne prawa” jednostki – do wolności słowa i sumienia, przekonań czy zrzeszania się. Liberałami byli Anglicy: Adam Smith (1723‑1790), Jeremy Bentham (1748‑1832), John Stuart Mill (1806‑1873) i Francuzi: Benjamin Constant (1767‑1830), Alexis de Tocqueville (1805‑1859). Na ziemiach polskich pierwszym ugrupowaniem odwołującym się do idei liberalizmu byli tzw. kaliszanie, czyli opozycja parlamentarna, skupiona w Królestwie Kongresowym wokół Bonawentury i Wincentego Niemojowskich.
okres po ciąży i porodzie
(łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; może dotyczyć majątku i prerogatyw instytucji religijnych (np. Kościoła) lub życia społecznego i kulturowego
socjalizm (łac. socialis – społeczny), ideologia, według której sprawiedliwe społeczeństwo to takie, w którym wszyscy obywatele mają równy dostęp do wytwarzanych dóbr, do czego można doprowadzić poprzez przekazanie państwu kontroli nad najważniejszymi dziedzinami gospodarki
Słowa kluczowe
liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, świadomość narodowa, powszechna edukacja, demokratyzacja, nowoczesne państwo, demografia, medycyna, szczepionka, kongres wiedeński
Bibliografia
J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.