Więzi międzyludzkie – klasy

W społeczeństwie stanowym pozycja społeczna jednostki uzależniona była od jej pochodzenia. Każdy rodził się w jakimś stanie i miał z góry określone zadania - rządził, modlił się, wytwarzał produkty, handlował, uprawiał ziemię. Przechodzenie z jednego stanu do drugiego było bardzo trudne. W powstałym w XIX wieku społeczeństwie klasowym, przechodzenie z jednej warstwy do drugiej stało się łatwiejsze i częstsze. To nie urodzenie, a raczej pieniądze i wykształcenie decydowały o pozycji społecznej, jakkolwiek konserwatyścikonserwatyzmkonserwatyści hołdowali staremu porządkowi. W przeciwieństwie do liberałów, dziewiętnastowieczni konserwatyści nie akceptowali procesów uprzemysłowienia, demokratyzacji, emancypacjiemancypacjaemancypacji jednostki, procesów sekularyzacjisekularyzacjasekularyzacji. Twierdzili, że nierówności są nieodłączną cechą każdego społeczeństwa, gdyż ludzie różnią się zdolnościami i wykształceniem oraz poziomem zamożności. Dlatego ich zdaniem obalanie tradycyjnych instytucji i praw, krępujących wolność człowieka, wcale nie umożliwi stworzenia lepszego ładu społecznego. Konserwatyście negowali też potrzebę wprowadzania powszechnego prawa wyborczego i zasady politycznej równości obywateli.

R1bVRTW5YcguJ

Ilustracja przedstawia karykaturę. Jest to kamienica. Na parterze znajduje się kuchnia, schody na wyższe piętra oraz sala, w której ludzie tańczą i grają na fortepianie. Na pierwszym piętrze znajdują się schody na wyższe piętra oraz bogato ozdobiona złotem i aksamitami sala z kominkiem. Na drugim piętrze znajdują się schody na wyższe piętra oraz sypialnia z obrazami. Na trzecim piętrze znajdują się schody na strych oraz skromnie umeblowane pokoje. Na strychu znajdują się szare pokoje bez okien i bez mebli.

Natomiast liberałowieliberalizmliberałowie dzielili społeczeństwo na klasy: wyższą, średnią i niższą, przy czym koncentrowali się na rozwoju klasy średniej. Liberalizm był wytworem ideowego przełomu doby oświecenia i narodził się w Anglii – kraju, który w porównaniu do innych państw europejskich osiągnął najbardziej zaawansowany etap na drodze kapitalistycznego rozwoju i w którym zaczęła się rewolucja przemysłowa. W epoce porewolucyjnej filozofowie liberalizmu zwrócili uwagę na negatywne skutki radykalizmu mas. Przebieg rewolucji francuskiej pokazał, że gwałtowane i głębokie zmiany do niczego nie prowadzą – wprowadzający je przejmują po prostu zachowania despotów. Dlatego według liberałów system należało reformować stopniowo, małymi krokami.

SocjaliścisocjalizmSocjaliści opisywali walkę klasową pomiędzy burżuazją (bogatym mieszczaństwem) a proletariatem (robotnikami, najuboższymi), prowadzącą do nieuchronnej rewolucji i ustanowienia w jej wyniku sprawiedliwego społeczeństwa bezklasowego. Pierwszych socjalistów nazywamy utopijnymi. Claude Henri de Saint‑Simon (1760‑1825) marzył o stworzeniu nowego społeczeństwa „industrialnego”, w którym elity (przedsiębiorcy, finansiści) zaopiekują się warstwami gorzej usytuowanymi. Relacje między ludźmi oparte na braterstwie umożliwiłyby jego zdaniem likwidację biedy i wojen. Charles Fourier (1772‑1837) chciał budować tzw. falanstery (swego rodzaju osiedla), w których powstałyby liczące od półtora do dwóch tysięcy osób wspólnoty rolniczo‑przemysłowe, zwane falangami. Każdy mieszkaniec falansteru miał mieć zapewnione dobre warunki pracy i dostęp do zaplecza socjalnego – mieszkań, szkół i rekreacji. Do tego byłby współwłaścicielem części osiedla. Anglik Robert Owen (1771‑1858) uważał, że przedsiębiorcy powinny stworzyć godne warunki pracownikom i umożliwić im rozwój. Podkreślał, że takie działanie nie tylko jest moralnie słuszne, ale również sprzyja zwiększeniu produkcji. Swoje pomysły wdrożył, tworząc spółdzielnię robotniczą w New Lanark w Szkocji.

Rzeczywistość społeczna w XIX w. była jednak bardziej zróżnicowana od tej, którą przedstawiali ówcześni mysliciele. Tylko w pociągach i na statkach istniały cztery lub trzy klasy, a miejsce w nich zależało od kwoty wydanej na bilet.

Więzi międzyludzkie – narody

Każdy człowiek ma jakieś pochodzenie etniczne, ale nie zawsze oznacza to świadomość narodową. W społecznościach stanowych w XIX w. większość ludności stanowili chłopi, którzy swą przynależność narodową określali jako „tutejsi”. W Rzeczypospolitej przedrozbiorowej słowem „naród” określano jedynie szlachtę. W 1846 r. uczestnicy rabacji galicyjskiej jako „chłopy” szli zabijać „panów‑Polaków”. Pół wieku później właśnie w Galicji powstała pierwsza partia chłopska – Polskie Stronnictwo Ludowe. Powstawanie nowoczesnych narodów i świadomości narodowej było bezpośrednio związane z rozwojem powszechnej obowiązkowej edukacji, która dla państwa stała się ważnym narzędziem kulturowej unifikacji. Treści kulturowe przekazywane w szkołach można było uznać za własne albo się wobec nich buntować (jak Polacy w zaborach pruskim i rosyjskim), nie istniała jednak możliwość pozostania wobec nich obojętnym. Rozwój powszechnej edukacji był wraz z postępami uprzemysłowienia nieunikniony. Ujednoliceniu kulturowemu sprzyjała również powszechna służba wojskowa i konieczność używania języka urzędowego we wszystkich instytucjach państwowych, m.in. na poczcie i na kolei.

R11ZojcuTDYgM

Ilustracja przedstawia budynki. Na parterze kamienic znajdują się sklepy. Posiadają napisy w języku polskim i rosyjskim. Drzwi do sklepów są zamknięte. W witrynach leżą produkty na sprzedaż. Na szyldach kolejno pisze W. Podkowińska. Galanteria. Sprzedaż mydła i świec. Po chodniku idą ludzie.

Życie codzienne

W XIX w. nastąpił wielki przyrost liczby ludności na świecie. Z początku był on związany nie tyle ze spadkiem śmiertelności, ile raczej ze wzrostem tempa przyrostu naturalnego.

R1AIynGxK4GOV1

Ilustracja przedstawia Ludwika Pasteura. Ma on krótkie, ciemne włosy, siwą brodę i wąsy. Ubrany jest w marynarkę, czarna kamizelkę, białą koszulę i ciemne spodnie. Lewym przedramieniem opiera się o księgę leżącą na biurku a w dłoni trzyma karteczkę. W prawej trzyma pojemnik, w który się wpatruje. Na stole leży dużo szklanych chemicznych naczyń i przyrządów. W tle są półki z fiolkami oraz biurko z krzesłem.

W pierwszych latach epoki industrializacji obniżył się średni wiek zawierania małżeństw. W Europie znaczące zmniejszenie śmiertelności datuje się dopiero od lat 80. XIX wieku. Od tego czasu można też mówić o stopniowej poprawie stanu wyżywienia i sytuacji zdrowotnej. W Europie Zachodniej śmiertelność dzieci przed ukończeniem piątego roku życia obniżyła się z 25% w 1840 r. do 14% w 1901 roku. Nadal duża była śmiertelność kobiet podczas porodu i w połogupołógpołogu. Na przełomie wieków dokonano jednak zasadniczych odkryć w dziedzinie medycyny. Ludwik Pasteur, który opracował pierwszą szczepionkę przeciw wściekliźnie, stał się we Francji niemal bohaterem narodowym. W 1885 r. pierwszy raz zaszczepiono chłopca pogryzionego przez wściekłego psa, ratując życie dziecku. Równie sławne były dokonania niemieckiego bakteriologa Roberta Kocha, umożliwiające zwalczanie gruźlicy i cholery. W 1902 r. odkryto witaminy i hormony, a sir Ronald Ross stwierdził, że to komar przenosi malarię. Aspiryna znalazła się pierwszy raz w sprzedaży w 1899 r., a dziesięć lat później wyprodukowano salwarsan, lek przeciw kile. Nastąpiła też poprawa higieny: dopiero budowa kanalizacji uwolniła mieszkańców miast od fetoru i źródła chorób zakaźnych.

RvEJNj9OK8yLf

Ilustracja przedstawia zdjęcie rentgenowskie dłoni. Składa się ona z cieniutkich kości. Na jednym z palców znajduje się pierścień.

Jedną z najważniejszych jednak zmian związanych z życiem codziennym człowieka w drugiej połowie XIX w. było wprowadzenie oświetlenia ulic i mieszkań. Od tego czasu ludzie mogli wykorzystać porę wieczorną i noc na nowe formy aktywności.

Słownik

Słowa kluczowe

liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, świadomość narodowa, powszechna edukacja, demokratyzacja, nowoczesne państwo, demografia, medycyna, szczepionka, kongres wiedeński

Bibliografia

J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.