Polski symbolizmsymbolsymbolizm rozwijał się od lat 90. XIX wieku, przede wszystkim pod wpływem literatury francuskiej i belgijskiej. Na łamach periodyków literackich zaczęły pojawiać się artykuły na temat nowej poetyki, w czym przodował Zenon Przesmycki (1861–1944), jeden z czołowych teoretyków Młodej Polski. Późniejszy twórca czasopisma „Chimera”„Chimera”„Chimera” przybliżał polskiemu czytelnikowi najwybitniejsze dzieła zachodnich symbolistów – na początku lat 90. XIX wieku wydał wybór dzieł belgijskiego dramaturga Maurice’a Maeterlincka (1862–1949), który opatrzył wnikliwym studium na temat jego twórczości. Pierwiastki symbolizmu szybko zaczęły się pojawiać w twórczości niemal wszystkich młodopolskich poetów.

Pejzaż wewnętrzny

Jednym z najistotniejszych elementów poetyki symbolistycznej, który rozpowszechnił się w poezji polskiej, był tak zwany pejzaż wewnętrzny. Twórcy chcieli uniknąć bezpośrednich opisów uczuć podmiotu, dlatego zastępowali je lirycznymi krajobrazami o silnym nacechowaniu emocjonalnym. Pejzaż miał być odpowiednikiem stanu duszy – wyrażonym nie wprost, wieloznacznym, a przez to nieoczywistym.

Za pierwowzór takiego sposobu obrazowania wewnętrznych wrażeń można uznać wiersz Paula Verlaine’a (1844–1896) Światło księżyca, w którym pojawia się strofa:

Młodopolscy twórcy najczęściej przywoływali wizje sugerujące smutek i melancholię. Ich ulubioną porą roku była jesień, ulubioną porą dnia – zmierzch, a ulubionym zjawiskiem atmosferycznym – deszcz. Utrzymane w melancholijnym nastroju „krajobrazy duszy” pojawiały się w poezji z ogromną częstotliwością, co później, w okresie dwudziestolecia międzywojennego, krytykowano jako przejaw zmanierowania literatury Młodej Polski.

Tworzenie pejzaży wewnętrznych bywało podyktowane konwencją, jednak nierzadko artyści kreowali opisy oryginalne, nacechowane indywidualną ekspresją, takie jak ten pochodzący z wierszu Tadeusza Micińskiego (1873–1918) Zamek duszy:

Albatros – symbol poety

Jednym z najbardziej popularnych motywów okresu był albatros. W wizerunku morskiego ptaka dostrzegano symbol poety, który wznosi się w przestworza sztuki, lecz schwytany i sprowadzony na ziemię staje się niezdarny i godny pożałowania. Takie przedstawienie losu artysty zaczerpnięto z wiersza francuskiego prekursora symbolizmu Charles’a Baudelaire’a (1821–1867). Szereg późniejszych twórców przełomu wieków powracał do jego Albatrosa i zawartego w utworze porównania:

R1bgxapqjhjn5

Obraz przedstawia pracownię malarską. Przedstawia artystę w chwili tworzenia. Twórcy ukazuje się (w jego wyobraźni) kobieta-zjawa. Ma niezwykły wyraz twarzy. Zdaje się być pogrążona y w somnambulicznym śnie. Do jej głowy przyczepiona jest słomiana korona zwisającą na plecy. Jej stopy skute są kajdanami. Jej biodra owija rosyjski szynel. W jego fałdach widnieje bańka mydlana. To personifikacja Polski. Kraju zdetronizowanego, zniewolonego, znajdującego się w stanie politycznego niebytu. Na drugim planie majaczą trzy męskie postacie. Symbolizują trzy zabory.

Podobieństwo albatrosa i poety zostało przez Baudelaire’a wskazane wprost – artysta wyjaśnił przesłanie wiersza w ostatniej strofie. Jego następcy, w tym polscy symboliści, unikali jednoznaczności. Kiedy sięgali po motyw albatrosa, pozostawiali czytelnika w domysłach, ta jak to uczynił w swoim Albatrosie Kazimierz Przerwa‑Tetmajer (1865–1940):

Lunatycy i ślepcy

Symboliści szukali inspiracji w niezwykłych wewnętrznych stanach. Interesowały ich wszelkie doświadczenia wymykające się racjonalnemu poznaniu oraz ludzie szczególnie predysponowani do ich odczuwania, tacy jak mistycymistycyzmmistycy.

Nie mniejszą uwagą obdarzali somnambulikówsomnambulizmsomnambulików oraz osoby niewidome. W świecie literackim szerokim echem odbił się dramat Maurice’a Maeterlincka Ślepcy. Tytułowe postaci można interpretować szeroko – nie tylko jako osoby pozbawione wzroku, lecz także jako wszystkich ludzi zagubionych w ogromie i tajemniczości świata.

Rin4oM4jluIow1

Obraz przedstawia kobiecy akt. Ukazuje nagą, rudowłosą kobietę na stojącym dęba, karym koniu. Zwierzę odsłania zęby. Jego język jest wysunięty. Ma rozszerzone chrapy, a z pyska toczy się mu piana. Kobieta dosiada je na oklep. Trzyma się go, obejmując go za szyję. Oczy kobiety są zamknięte oczy. Jej rozwiane włosy splatają się z końską grzywą. Obraz dzieli się na dwie części: jasną i ciemną. Lewy górny róg jest rozświetlony. Zwraca uwagę na jasną postać kobiety i pysk konia. Prawa strona obrazu utrzymana jest w ciemnych kolorach. Trudno tu dostrzec koński zad i ogon.

Ważną cechą twórczości Maeterlincka był oniryzmoniryzmoniryzm. Dramaturg kreował swoje utwory na wzór marzeń sennych, inspirując się ich głębią i zagadkowością. Wizje doświadczane w czasie spoczynku doskonale wpisywały się w programową wieloznaczność symbolizmu. Motyw snu często powracał w poezji Leopolda Staffa (1878–1957), czego świadectwem jest na przykład wiersz Tajemnica:

Symbolizm wywarł na lirykę Młodej Polski istotny wpływ, o czym świadczyły zbieżność tematów i poetyki utworów, a także liczne wzmianki w ówczesnych teoretycznych artykułach o poezji. Polskie realizacje nie były jednak kalką osiągnięć Verlaine’a czy Maeterlincka. Twórczość rodzimych artystów, takich jak Staff czy Tetmajer, z pewnością pozostawała pod wpływem symbolistów, lecz nie można jej w ten sposób jednoznacznie przyporządkować. Poeci inspirowali się różnymi kierunkami literackimi swoich czasów i brali z nich to, co uznali za odpowiednie do wyrażenia własnej wizji sztuki.

Słownik