Przeczytaj
Wzrastające napięcie
Dwa wydarzenia miały kluczowe znaczenie dla wzrostu napięcia na Ukrainie. Pierwszym było zawarcie unii lubelskiejunii lubelskiej i włączenie Podlasia, Wołynia oraz Kijowszczyzny do Korony.
Na ilustracji widać typową fryzurę szlachecką zwaną czupryną, charakteryzującą się wysokim podgoleniem włosów i pozostawieniem dłuższej kępki nad czołem. Kto oprócz ruskiej szlachty miał podobnie przycięte włosy?
W wyniku tego wydarzenia na tych terenach nastąpił szybki wzrost majątków magnackich. W pierwszej połowie XVII w. 12 rodów magnackich skupiło w swoich rękach ponad 80 proc. ziemi na Ukrainie. Procesowi temu towarzyszyła powolna polonizacjapolonizacja tamtejszej – ruskiej – elity politycznej. Rozrost własności ziemskiej powodował wzrost zapotrzebowania na chłopów. W interesie możnowładców leżało zatem wprzęgnięcie jak największej liczby osób, w tym przede wszystkim Kozaków, w system pańszczyźniany. Ogromna koncentracja ziemi w rękach nielicznej, do tego polonizującej się elity była zatem na Ukrainie źródłem dodatkowych konfliktów i napięć.
Drugim czynnikiem powodującym wzrost napięcia na Ukrainie było zawarcie unii brzeskiejunii brzeskiej w 1569 r., w wyniku której został zlikwidowany Kościół prawosławny na ziemiach Rzeczypospolitej, a w jego miejsce powstał Kościół greckokatolicki, zwany unickim. Unia brzeska na Ukrainie spotykała się z wielkim sprzeciwem. Po stronie zdelegalizowanego prawosławia stanęli m.in. Kozacy. W konsekwencji próba likwidacji prawosławia w Rzeczypospolitej nie powiodła się i hierarchia prawosławna została szybko odtworzona: najpierw w sposób nielegalny (1620 r.), a następnie poprzez uznanie króla Władysława IV w 1633 r. Unia brzeska do licznych źródeł napięć społecznych i politycznych na Ukrainie dołożyła jeszcze jedno – religijne. Kozacy zaś wyrośli na prawdziwych obrońców religii prawosławnej.
Mimo odtworzenia hierarchii prawosławnej w I poł. XVII w. Kościół greckokatolicki coraz bardziej się rozwijał i w połowie XVIII w. wyparł on na większości obszarów religię prawosławną. Gdzie znajdowała się część Kozaczyzny uchodząca za głównego obrońcę zalegalizowanego Kościoła?
Rejestr
Ważnym punktem zapalnym w stosunkach między Rzecząpospolitą a Kozakami był tzw. rejestr kozackirejestr kozacki. Był to spis Kozaków zaciągniętych na służbę króla polskiego do obrony jej południowo‑wschodnich granic przed najazdami tatarskimi. Pierwszy spis został utworzony przez Zygmunta Augusta po unii lubelskiej i liczył pierwotnie 500 osób. Kozacy wciągnięci do rejestru mieli zagwarantowaną wolność osobistą, wszelkie procesy sądowe przeciwko nim zawieszano oraz otrzymywali żołd. Ci, którzy nie zostali zaliczeni w poczet Kozaków rejestrowych, byli traktowani jak chłopi pańszczyźniani. Oczywiste jest więc, że Kozacy domagali się poszerzenia rejestru. Z czasem liczba Kozaków rejestrowych wzrosła z 500 do 6 tys., ale i tak liczba chętnych była znacznie wyższa. Żądania zwiększenia rejestru były jedną z ważniejszych przyczyn wybuchów powstań kozackich.
Kij i marchewka
Po dwóch wielkich powstaniach kozackich z końca XVI w. nastąpił na ziemiach ukraińskich 30‑letni okres pokoju. Narastające napięcie musiało jednak prędzej czy później doprowadzić do eksplozji. W połowie lat 20. XVII w. doszło do kolejnych wystąpień kozackich. Miały one charakter antyszlachecki i antypolski. Kozacy domagali się m.in zwiększenia rejestru, odnowienia hierarchii prawosławnej i ograniczenia koncentracji ziemi w rękach rodów magnackich. Rzeczpospolita starała się uśmierzyć niezadowolenie Kozaków czy to na drodze pewnych ustępstw, czy to odbierania im większości przywilejów. Powstania kozackie stanowiły preludium do wybuchu wielkiego buntu w 1648 r., który wstrząsnął podstawami Rzeczypospolitej i przyczynił się do jej kryzysu.
Powstania Kozackie
Nazwa | Czas trwania | Konsekwencje |
powstanie Kosińskiego | 1591‑1593 | przegrana Kozaków, przywódcy skazani na śmierć, amnestia dla pozostałych, zachowanie rejestru |
powstanie Nalewajki | 1594‑1596 | przegrana Kozaków i chłopów, odebranie przywilejów, późniejsza amnestia |
powstanie Żmajły | 1625 | stłumienie powstania, ugoda kurukowska – rejestr zwiększony do 6 tys., obowiązek zaprzestania wypraw na tereny tureckie |
powstanie Fedorowicza | 1630 | stłumienie powstania, ugoda perejasławska – zwiększenie rejestru do 8 tys., zakaz wypraw na posiadłości tureckie |
powstanie Sulimy | 1635 | stłumienie powstania, egzekucja przywódców |
powstanie Pawluka | 1637 | stłumienie powstania, ograniczono rejestr do 6 tys., ustanowienie przywództwa szlacheckiego komisarza nad Kozakami, wyznaczonego przez sejm, cofnięcie przywilejów np. dotyczących zawieszenia wyroków sądowych, zakaz wypływania na morze |
powstanie Ostranicy | 1638 | stłumienie powstania |
Indeks dolny W czasach panowania którego władcy doszło do największej liczby powstań na Kozaczyźnie?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., oprac. K. Stojek‑Sawicka. Indeks dolny koniecW czasach panowania którego władcy doszło do największej liczby powstań na Kozaczyźnie?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., oprac. K. Stojek‑Sawicka.
ChadzkiChadzki kozackie
W XVII w. nastąpiło nasilenie wypraw kozackich na posiadłości tureckie. Były one często odwetem za krwawe najazdy czambułów tatarskich na ziemie ukraińskie. Kozacy poruszali się w tzw. czajkachczajkach, małych, zwrotnych łodziach o głębokim zanurzeniu, poruszanych za pomocą wioseł. Nie były one widziane z galer tureckich, dzięki temu mogły dokonywać nocnego abordażu na słabo bronione miasta tureckie i szybko się wycofywać. Kozacy złupili wiele miast portowych, kwitnących ośrodków handlu i rzemiosła. Prawdziwy szok w Turcji wywołało zniszczenie Trapezuntu, do którego żaden nieprzyjaciel od czasów podbojów Osmanów nie śmiał się zbliżyć. W 1615 r. Kozacy dotarli na przedmieścia Konstantynopola, a ogień, który wzniecili, ponoć widziany był nawet z pałacu sułtana.
Dlaczego kozackie czajki były dużo zwrotniejsze od tureckich galer?
Czajkami zowią Niżowi Kozacy, że się na nich czają, z sitowia albo z pięciu jakoby uplecioną opałką, co w niej Rus dzieci kołysze, a pofutrują [wykładają – przyp. autorki lekcji] ją rzemieniem świeżym albo ceratami. Powiadają, że Mojżesz, on zacny sługa Boży, w taką był wsadzony od królewny, gdy go chciała zataić; bo taka łódka równo z wodą zanurzy się i uczaić się w niej łacno.
Początkowo Turcja ograniczała się do wysyłania skarg na Kozaków, żądając od króla polskiego powstrzymania najazdów. Działania w tym względzie okazały się bezskuteczne. Porta na przełomie XVI i XVII w. znalazła się w stanie kryzysu i zależało jej na utrzymaniu pokoju z Rzecząpospolitą. Sytuacja się zmieniła w latach 20. XVII w. Najazdy kozackie na posiadłości tureckie nad Morzem Czarnym były jedną z przyczyn rozpoczęcia wielkiego konfliktu z imperium osmańskim.
Heroiczna doba
Skoro Kozacy nastręczali Rzeczypospolitej tylu problemów, to dlaczego nie zdecydowano się na likwidację Kozaczyzny? Kozacy tworzyli dobrze wyszkolone i tanie wojsko, do pomocy którego nieraz odwoływała się Rzeczpospolita. Szczególną rolę odgrywali podczas obrony południowych granic przed najazdami tatarskimi. Chanat krymski uniezależnił się w pierwszej połowie XV w. od Złotej Ordy, ale wiek później popadł w zależność lenną od Turcji. Wyprawy łupieskie Tatarów na pogranicze Rzeczypospolitej były głównym źródłem środków materialnych i jeńców, którzy później byli sprzedawani na targach niewolników. Kozacy zapewniali obronę ziem narażonych na najazdy tatarskie bez konieczności zaciągania wojska.
Co wskazuje na piastowanie godności hetmana?
Wiek XVII przyniósł początek wielkich konfliktów ze Szwecją i z Rosją. Do wojen tych Rzeczpospolita potrzebowała piechoty zaporoskiej, która wraz z jazdą polską czy litewską stanowiła wyśmienitą armię. Kozacy tworzyli oddziały bitne, śmiałe i dobrze wyszkolone, zaprawione w bojach z Tatarami. Walczyli głównie w szyku taborowym, tworzonym z połączenia wozów bojowych. Uczestniczyli w wyprawie Dymitra Samozwańca na Moskwę oraz wyprawach na Mołdawię. Kozacy odznaczyli się także w bitwie z Turkami pod Chocimiem w 1621 r. Epokę tę zwie się w historiografii heroiczną w dziejach Kozaczyzny, a jej symbolem stał się hetman Piotr Konaszewicz‑Sahajdaczny.
Słownik
(ukr. отаман) przywódca kozacki pełniący funkcje polityczne i wojskowe; najwyższą funkcję sprawował ataman koszowy, dowódca obozu Kozaków zaporoskich; atamanami nazywano także dowódców poszczególnych oddziałów (tzw. atamani kureniowi)
tereny zamieszkałe przez Kozaków na południowo‑wschodnich terenach Rzeczypospolitej, w bezpośrednim sąsiedztwie chanatu krymskiego, zwane także Dzikimi Polami (ze względu na to, że nie sięgała tam władza państwowa) lub Zaporożem, co oznaczało, że były to obszary za porohami (skalnymi progami) Dniepru
spis Kozaków zaciągniętych na służbę Rzeczypospolitej, którym wypłacano żołd, objętych przywilejami
jednostka terytorialna i administracyjna mongolskich i tureckich plemion koczowniczych
wyprawy morskie kozackie na tereny tureckie
łodzie kozackie, małe i o głębokim zanurzeniu, na których Kozacy wyprawiali się na obszary imperium osmańskiego
proces przejmowania języka, kultury i obyczajów polskich
unia zawarta między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim w Lublinie w 1569 r., miała charakter unii realnej i w jej wyniku powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, składająca się z Korony i Litwy
unia zawarta między Kościołem prawosławnym na ziemiach Rzeczypospolitej a Kościołem łacińskim w 1596 r., w jej wyniku doszło do likwidacji hierarchii prawosławnej na obszarze Rzeczypospolitej i powstania Kościoła greckokatolickiego (unickiego)
(od góry Tabor w Izraelu) obozowisko składające się z wozów, zza których broniono się lub prowadzono atak; sposób walki stosowany przez czeskich husytów i Kozaków
Słowa kluczowe
Kozaczyzna, Dzikie Pola, powstania kozackie, rejestr kozacki
Bibliografia
Z. Wójcik, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, Wojny kozackie w dawnej Polsce, t. 1 i 2, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989.
W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1984.