Człowiek jako przedmiot badań naukowych

R1TbFpMcYs0Om1

Rysunek przedstawia mężczyznę w stroju z epoki. W koszuli, krótkiej pelerynie, bufiastych spodenkach i pończochach na nogach. Mężczyzna ma na głowie beret. W rękach trzyma cytrę.

Istota ludzka jest przedmiotem badań wielu dziedzin nauki. Wśród fundamentalnych pytań dotyczących człowieka są także te, które odnoszą się do jego pochodzenia jako gatunku, cech odróżniających go od innych organizmów żywych, sensu istnienia. Do dyscyplin koncentrujących się na ludzkiej sferze intelektualnej i duchowej należą: filozofia, antropologia, socjologia czy teologia. Prezentują one różne, niekiedy sprzeczne względem siebie wizje człowieczeństwa. Natomiast samo „człowieczeństwo” definiowane jest jako:

W słownikowej definicji nie pojawiają się aspekty duchowe, ale należy je brać pod uwagę, gdy omawia się cechy natury ludzkiej. Wiążą się one ze sferą religijną i z wierzeniami, które dotyczą np. powstania kosmosu, relacji między bogami czy Bogiem a ludźmi, ustalenia, na czym polega dobro i zło itp. 

Wizja człowieczeństwa w czasach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Aby odpowiedzieć na pytanie o genezę i sens istnienia człowieka jako gatunku, należy m.in. rozstrzygnąć, czy świat, w którym funkcjonują ludzie, został stworzony przez istoty nadnaturalne, czy też jego istnienie można wytłumaczyć, nie odwołując się do wiary. Wprawdzie ta druga postawa pojawiała się już w antyku, jednak od starożytności do XVI stulecia zdecydowanie dominowała pierwsza z nich. Świat bez Boga wydawał się zdecydowanej większości Europejczyków żyjących w dobie renesansu czy baroku – niemożliwy, a źródła takiego przekonania tkwiły w religii chrześcijańskiej. 

Teza o istnieniu Boga, jego sprawczym działaniu polegającym na stworzeniu kosmosu oraz ingerowaniu w dzieje ludzkości stanowiła podstawę do rozważań na temat kondycji ludzkiej. Kwestią dyskutowaną przez teologów i filozofów było natomiast to, czy człowiek może poprzez swoje postępowanie podczas ziemskiego życia osiągnąć główny cel egzystencji, czyli zbawienie. Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie wiązało się z rozstrzygnięciem kolejnego problemu: czy przynależna człowiekowi wolna wola prowadzi go do dobra czy zła.

Jeden z najważniejszych humanistów europejskich, Erazm z RotterdamuErazm z RotterdamuErazm z Rotterdamu, w swojej definicji wolnej woli stwierdzał:

Zdecydowanie mniej (trudnego) optymizmu znaleźć można w teologicznych dziełach Marcina LutraMarcin LuterMarcina Lutra.

Wizja człowieczeństwa w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

Wizja człowieczeństwa obecna w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego również wiązała się z przyjęciem za pewnik, że Bóg istnieje, czego dowodem jest stworzony przez Boga doskonały świat. Potwierdza to fragment Pieśni II. O rządzie Bożym na świecie, wchodzącej w skład jedynego zbioru utworów, jakie pozostały po Sępie Szarzyńskim, czyli Rytmów abo Wierszy polskich (wyd. 1601):

Jednak w późniejszych od pieśni sonetachsonetsonetach nie ma już takiej wizji świata. W metafizycznejmetafizycznymetafizycznej twórczości Sępa Szarzyńskiego znika renesansowy optymizm, a w zamian wciąż pojawia się przekonanie, że harmonia między kosmosem a człowiekiem została naruszona, czego przyczyną był grzech. Według poety – w naturze ludzkiej istnieje skłonność do ulegania przeciwnikom, których wymienił w jednym z sonetów:

R1KwtxNiRgSu0

Rycina przedstawia dwie postacie stojące na polu. Po lewej stronie ukazany jest długowłosy, brodaty, dojrzały mężczyzna w długiej szacie. Nad jego głową znajduje się aureola. Mężczyzna spogląda na stojącego obok drugiego mężczyznę. Ten stoi lewym profilem do widza. To dojrzały, brodaty mężczyzna w długiej szacie, na którą ma założoną górną część rycerskiej zbroi ze skrzydłami u ramion.

Posiadający wolną wolę człowiek został postawiony przed wyborem, po czyjej stronie się opowiedzieć: Boga czy szatana. Tej alternatywie towarzyszy kolejna – jaką postawę zająć względem istot potężniejszych od siebie: wyczekiwać na efekt odwiecznej walki dobra i zła, czy wziąć w tym boju udział. W obu przypadkach Sęp Szarzyński w sonetach dawał jednoznaczną odpowiedź. Według niego każdy człowiek powinien stać się rycerzem chrześcijańskim, biorącym udział u boku Boga w wojnie z szatanem, światem i ciałem. Bez pomocy Stwórcy istota ludzka nie ma szans w tej walce, ale to nie oznacza bierności, zdania się wyłącznie na łaskę Boga, bo – według poety – każdy powinien wykazać się aktywnością, zaangażowaniem w sporze z pokusami.

Wizja człowieczeństwa obecna w wierszach autora Rytmów wynika ze świadomości, że człowiek jest stworzony na podobieństwo Boże, ale przy tym grzeszny. Dwoistość ludzkiej natury oraz skłonność do ulegania złu powoduje wrażenie pesymizmu obecnego w utworach Sępa Szarzyńskiego. Melancholii wynikającej z przekonania o predylekcjipredylekcjapredylekcji do grzechu towarzyszy jednak przekonanie, że ziemskie wartości nie mogą zapewnić szczęścia. Ostateczne przesłanie sonetów nie jest pesymistyczne: człowiek występujący w sonetach XVI‑wiecznego polskiego poety wie, że wprawdzie ma potężnych przeciwników, ale może ich pokonać pod warunkiem jednoznacznego opowiedzenie się po stronie Dobra.

Słownik