Historia gatunku

Rxso3kSzCSBE81

Zdjęcie przedstawia stronę tytułową książki Próby Montaigne’a wydanej w języku francuskim. Wokół tytułu znajduje się ornament z motywami roślinnymi, cherubinami.

Za ojców gatunku uważa się francuskiego pisarza i filozofa renesansu Michela de Montaigne’a, autora Prób, oraz Francisa Bacona, angielskiego filozofa i polityka, choć wcześniejsze formy eseju, nazywane „szkicami”, rozpoznajemy już w starożytności. Szkice tworzyli wówczas m.in. Platon, Seneka Młodszy, Marek Aureliusz i Cyceron. W polskiej literaturze cechy eseju nosiły już teksty twórców doby oświecenia, m.in. Stanisława Staszica, pełniej jednak widać znamiona tego gatunku w tekstach krytycznoliterackich okresu Młodej Polski, m.in. u Stanisława Brzozowskiego czy Stanisława Witkiewicza. W XX‑leciu międzywojennym twórczością eseistyczną zajmowali się Tadeusz Boy‑Żeleński, Bolesław Miciński, Jerzy Stempowski czy Stanisław Vincenz. Dwaj ostatni jako eseiści zasłynęli po wojnie. Wśród najwybitniejszych twórców eseju w XX w. znajdują się także m.in. Witold Gombrowicz, Gustaw Herling‑Grudziński, Konstanty Jeleński, Józef Czapski, Melchior Wańkowicz, Czesław Miłosz czy Aleksander Wat.

Cechy eseju

R1EdVOaf6P9Di1

Zdjęcie przedstawia okładkę czasopisma Kultura z listopada 1984 roku.

Esej jest grą myśli. Jego autor poszukuje, jest ciekawy, penetruje nieoczywiste ścieżki, podąża tokiem myślenia odmiennym od reszty. Nieoczywistość dotyczy także kompozycji, która wymyka się tradycyjnemu podziałowi na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Eseista nie stawia wyrazistej tezy, którą następnie stara się udowodnić. Zadaje pytania, a rozważania wokół jednego dylematu prowadzą go ku innemu. Nie oznacza to jednak, że esejowi brak jakiejkolwiek konstrukcji, przeciwnie, jest ona precyzyjnie przemyślana. Wśród najbardziej istotnych cech eseju, będących wyróżnikami gatunku, można wymienić:

• indywidualizm autora - samodzielność, niezależność w myśleniu, wykraczanie poza utarte schematy,

• erudycyjność - autor eseju powinien swobodnie poruszać się w dziedzinie literatury i sztuki, co pozwala na budowanie skojarzeń, analogii, wychwytywanie powracających motywów,

• intertekstualność, hybrydyczność - erudycja autora pozwala operować skrótami myślowymi i rozległymi, czasem zaskakującymi skojarzeniami, umożliwia stosowanie licznych odniesień do innych tekstów kultury, wykorzystywanie innych form w obrębie jednego tekstu (częste jest włączanie tekstów poetyckich czy publicystycznych),

• subiektywizm - esej to forma autorska, zawsze prezentuje subiektywne poglądy i myśli autora,

• dygresyjność, nielinearność - liczne skojarzenia, odwołania, dygresje burzą linearny porządek narracji.

Styl i język eseju jest literacki, wysublimowanywysublimowanywysublimowany, pełen artystycznych środków wyrazu, które podkreślają erudycję autora i odwołują się do wysokich kompetencji czytelniczych odbiorcy.

Esej jest formą otwartą, nie tylko pod względem konstrukcji, ale i tematu. Można wyróżnić m.in. esej filozoficzny, naukowy, publicystyczny czy krytyczny (krytycznoliteracki).

Esej a wypracowanie

Esej - szczególnie w literaturze anglosaskiej - ma znaczenie szersze znaczenie i obejmuje również wypracowanie szkolne, rozprawę o charakterze naukowym czy tygodniowy felieton w prasie. Ich charakter jest jednak zupełnie inny.

Słowniczek