Historia gatunku

Rxso3kSzCSBE81
Wydanie Prób Montaigne’a z 1588 roku
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Za ojców gatunku uważa się francuskiego pisarza i filozofa renesansu Michela de Montaigne’a, autora Prób, oraz Francisa Bacona, angielskiego filozofa i polityka, choć wcześniejsze formy eseju, nazywane „szkicami”, rozpoznajemy już w starożytności. Szkice tworzyli wówczas m.in. Platon, Seneka Młodszy, Marek Aureliusz i Cyceron. W polskiej literaturze cechy eseju nosiły już teksty twórców doby oświecenia, m.in. Stanisława Staszica, pełniej jednak widać znamiona tego gatunku w tekstach krytycznoliterackich okresu Młodej Polski, m.in. u Stanisława Brzozowskiego czy Stanisława Witkiewicza. W XX‑leciu międzywojennym twórczością eseistyczną zajmowali się Tadeusz Boy‑Żeleński, Bolesław Miciński, Jerzy Stempowski czy Stanisław Vincenz. Dwaj ostatni jako eseiści zasłynęli po wojnie. Wśród najwybitniejszych twórców eseju w XX w. znajdują się także m.in. Witold Gombrowicz, Gustaw Herling‑Grudziński, Konstanty Jeleński, Józef Czapski, Melchior Wańkowicz, Czesław Miłosz czy Aleksander Wat.

Cechy eseju

R1EdVOaf6P9Di1
„Kultura” – polski emigracyjny miesięcznik wydawany w latach 1947–2000, początkowo w Rzymie, od 1948 w Paryżu przez Instytut Literacki, stanowiący centrum kulturalno-polityczne dla emigracji polskiej po II wojnie światowej. To na jej łamach publikowali najwybitniejsi polscy eseiści, m.in.: Konstanty Jeleński, Józef Czapski czy Jerzy Stempowski
Źródło: domena publiczna.

Esej jest grą myśli. Jego autor poszukuje, jest ciekawy, penetruje nieoczywiste ścieżki, podąża tokiem myślenia odmiennym od reszty. Nieoczywistość dotyczy także kompozycji, która wymyka się tradycyjnemu podziałowi na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Eseista nie stawia wyrazistej tezy, którą następnie stara się udowodnić. Zadaje pytania, a rozważania wokół jednego dylematu prowadzą go ku innemu. Nie oznacza to jednak, że esejowi brak jakiejkolwiek konstrukcji, przeciwnie, jest ona precyzyjnie przemyślana. Wśród najbardziej istotnych cech eseju, będących wyróżnikami gatunku, można wymienić:

  • indywidualizm autora - samodzielność, niezależność w myśleniu, wykraczanie poza utarte schematy,

  • erudycyjność - autor eseju powinien swobodnie poruszać się w dziedzinie literatury i sztuki, co pozwala na budowanie skojarzeń, analogii, wychwytywanie powracających motywów,

  • intertekstualność, hybrydyczność - erudycja autora pozwala operować skrótami myślowymi i rozległymi, czasem zaskakującymi skojarzeniami, umożliwia stosowanie licznych odniesień do innych tekstów kultury, wykorzystywanie innych form w obrębie jednego tekstu (częste jest włączanie tekstów poetyckich czy publicystycznych),

  • subiektywizm - esej to forma autorska, zawsze prezentuje subiektywne poglądy i myśli autora,

  • dygresyjność, nielinearność - liczne skojarzenia, odwołania, dygresje burzą linearny porządek narracji.

Styl i język eseju jest literacki, wysublimowanywysublimowanywysublimowany, pełen artystycznych środków wyrazu, które podkreślają erudycję autora i odwołują się do wysokich kompetencji czytelniczych odbiorcy.

Esej jest formą otwartą, nie tylko pod względem konstrukcji, ale i tematu. Można wyróżnić m.in. esej filozoficzny, naukowy, publicystyczny czy krytyczny (krytycznoliteracki).

Esej a wypracowanie

Esej - szczególnie w literaturze anglosaskiej - ma znaczenie szersze znaczenie i obejmuje również wypracowanie szkolne, rozprawę o charakterze naukowym czy tygodniowy felieton w prasie. Ich charakter jest jednak zupełnie inny.

Słowniczek

eschatologiczny
eschatologiczny

(gr. éschatos - ostateczny) - dotyczący eschatologii, czyli doktryny filozoficznej, teologicznej mówiącej o śmierci i ostatecznym przeznaczeniu świata, ludzkości i człowieka.

inkorporacja
inkorporacja

(łac. incorporatio - wcielenie) włączenie do jakiejś całości, zwykle przyłączenie jakiegoś terytorium do innego

ontologiczny
ontologiczny

termin mogący oznaczać to, co odnosi się do bytu lub to, co odnosi się do ontologii, czyli podstawowego (obok epistemologii i aksjologii) działu filozofii, który zajmuje się problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia

semantyczny
semantyczny

dotyczący znaczenia

wysublimowany
wysublimowany

będący wyrazem wysokiego poziomu artystycznego lub umysłowego