Kosa i kamień

RyJIEaUXsqN0r1

Ilustracja przedstawia portret młodej kobiety siedzącej na tronie w kolorze pomarańczowym. W tle widać wielką kolumnę. Kobieta ma czarne włosy zaczesane do góry, a na głowie koronę. Jej długą suknię koloru srebrnego zdobią złote hafty w kształcie gałązek i liści. Szerokie rękawy sukni są rozcięte tworząc tren. Szyję kobiety zdobi biały marszczony kołnierz kryza. Kobieta dzierży w dłoniach insygnia królewskie berło i jabłko.

Początek panowania Zygmunta III Wazy (król Polski w latach 1587–1632) nie zapowiadał rychłego konfliktu ze szlachtą. Władca po kądzielipochodzenie po kądzielipo kądzieli pochodził od Jagiellonów, toteż witany był w Rzeczypospolitej przez większość społeczeństwa jako prawowity następca tronu. Zygmunt imponował również szlachcie znajomością języka polskiego oraz dostojnym wyglądem. Tę początkową fascynację szybko zastąpiło rozczarowanie. Podczas sejmu w 1592 r. wyszły na jaw plany króla z 1589 r. dotyczące odstąpienia tronu Habsburgom. W zamian Zygmunt III oczekiwał pomocy w spokojnym przejęciu władzy w rodzimej luterańskiej Szwecji, gdzie jako żarliwy katolik nie mógł liczyć na życzliwe przyjęcie. Upokorzony przez opozycję władca wyraził podczas sejmu żal z powodu planów opuszczenia Polski. Nie zdołał jednak obudować poważnie nadszarpniętego autorytetu ani przywrócić zaufania ze strony szlachty. Pomimo niefortunnych początków swoich rządów w Polsce Zygmunt III Waza okazał się ambitnym i konsekwentnym politykiem. Nie zamierzał ulegać niczyim wpływom, dlatego już na początku swoich rządów popadł w ostry konflikt z niezwykle wpływowym i popularnym kanclerzem wielkim koronnym, Janem Zamoyskim, który próbował zdominować młodego króla. Dzięki rozdawnictwu królewszczyznkrólewszczyznykrólewszczyzn udało się Zygmuntowi III zgromadzić wokół siebie prężne stronnictwo zwane regalistycznymRegaliaregalistycznym. Trzon stronnictwa tworzyło wąskie grono dostojników – senatorów („mały Senat”). Król, jako gorliwy katolik, mógł także liczyć na wsparcie duchowieństwa, z wybitnym mówcą, jezuitą Piotrem Skargą na czele. Duchowni wspierali pobożnego Zygmunta III, licząc na ograniczenie wpływów wciąż jeszcze potężnej w Rzeczypospolitej reformacji. Warto podkreślić, że działalność regalistów nie ograniczała się jedynie do obrony króla przed atakami opozycji skupionej wokół Jana Zamoyskiego. Stronnicy Zygmunta III wspierali królewskie plany usprawnienia państwa. Chcieli wprowadzić głosowanie większościowe w sejmie oraz ustanowić stałe podatki na wojsko.

RquayrSFrHjVw

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku siedzącego na tronie w kolorze czerwonym. W tle widać wielką kolumnę. Mężczyzna ma brązowe krótkie włosy, wąsy i krótką brodę. Jego głowę zdobi korona wysadzana klejnotami. Ubrany jest w długą szatę w kolorze złotym, na ramiona ma narzucony złoty płaszcz, a na szyi biały, zdobiony kołnierz. Mężczyzna dzierży w dłoniach insygnia królewskie berło i jabłko.

Gry o tron

RMv9HLXyHjq4D1

Ilustracja przedstawia portret starszego mężczyzny, który siedzi na krześle, a w rękach trzyma otwartą księgę i ptasie pióro. Mężczyzna ma średniej długości włosy, brodę i wąsy. Po jego lewej stronie leżą szaty liturgiczne, a po prawej jest regał z księgami.

Zygmuntowi III nie udało się jednak przekonać do siebie sporej części szlachty. Planowane przez regalistów reformy odbierała ona jako próby ograniczenia swobód i przywilejów – „złotej wolności”. Niektórzy przywódcy szlacheccy oskarżali króla o zamiary wprowadzenia rządów absolutnych (absolutum dominium). Spór dotyczył także polityki zagranicznej władcy. Kiedy w 1599 r. luterańscy Szwedzi zerwali unię personalną z Polską i zdetronizowali Zygmunta III, ten nie zamierzał się z tym pogodzić. Aby wciągnąć Rzeczpospolitą w konflikt ze Szwecją, ogłosił w 1600 r. przyłączenie do niej Estonii. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu wojny (1600–1611). W 1605 r. wojska Rzeczypospolitej odniosły błyskotliwe zwycięstwo nad Szwedami pod Kircholmem. Szlachta jednak niechętnie odnosiła się do finansowania dalszych działań zbrojnych w Inflantach. Mimo że armia szwedzka została całkowicie rozbita, strona polska zaproponowała rozejm. W 1606 r. nowy król szwedzki (po detronizacji Zygmunta III) Karol Sudermański chętnie przystał na takie rozwiązanie. Z krytyką spotkało się także nieoficjalne poparcie, jakiego udzielił w 1605 r. Zygmunt III Waza pretendentowi do tronu moskiewskiego – Dymitrowi Samozwańcowi. Polski władca liczył na pomoc przeciwko Szwedom, którą Dymitr obiecywał w razie powodzenia wyprawy na Moskwę. Nie bez znaczenia były również ambicje królewskie umacniania wpływów katolicyzmu w Europie Wschodniej. Samozwańcowi rzeczywiście udało się przejąć rządy carskie w czerwcu 1605 r. Nie potrwały one jednak długo. Po niespełna roku został obalony i zamordowany, a tron w Moskwie przejął miejscowy możnowładca Wasyl Szujski, zwolennik sojuszu ze Szwecją. Zygmunt III kontynuował także politykę zacieśniania więzi z Habsburgami. Co gorsza siedem lat po śmierci swojej pierwszej żony Anny Habsburżanki poślubił w 1605 r. jej siostrę Konstancję. Budziło to opór szlachty, która uważała Habsburgów za zwolenników rządów absolutnych oraz wrogów „złotej wolności”.

Rokosz

R7eAyNmwriGlb

Ilustracja przedstawia monetę z wytłoczonym popiersiem mężczyzny w średnim wieku. Widzimy jego prawy profil. Mężczyzna ma krótkie włosy, z tyłu i ponad uszami wygolone oraz brodę. Ubrany jest w zbroję.

R1J5lXuQaYIt31

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Ma on krótkie, ciemne włosy zaczesane do góry i krótkie wąsy. Ubrany jest w ciemną zbroję przepasaną czerwonym pasem. Na ramię ma zarzuconą szarfę. Przy pasie ma przypiętą szablę.

Ostry sprzeciw szlachty wobec polityki wewnętrznej i zagranicznej króla stopniowo zmierzał do otwartego buntu. Regaliści starli się z przeciwnikami podczas obrad sejmu w 1605 r. Posłowie opozycji odrzucili wówczas projekty zreformowania armii oraz sposobu głosowania w sejmie. Urażony Zygmunt III odrzucił ustawy wykonawcze do konfederacjikonfederacjakonfederacji warszawskiej z 1573 r., gwarantującej tolerancję religijną dla protestantów. Sejm rozszedł się bez uchwał. Po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 r. rolę przywódcy szlachty przejął zwolennik zdecydowanych działań przeciwko królowi – marszałek wielki koronny, Mikołaj Zebrzydowski. Z jego inicjatywy w sierpniu 1606 r. pod Sandomierzem zawiązała się konfederacja (rokoszrokoszrokosz) przeciwko Zygmuntowi III. Jej marszałkiem został litewsko‑ruski możnowładca Janusz Radziwiłł. Duży wpływ na konfederatów zdobył także Stanisław „Diabeł” Stadnicki, znany awanturnik i zwolennik detronizacji Zygmunta III. W ten sposób kierownictwo konfederacji sandomierskiej, powołanej pod hasłem obrony wolności i praw szlacheckich, znalazło się w rękach możnowładców, którym zależało głównie na poszerzeniu wpływów senatu (oraz swoich własnych). Buntownicy podzielali niechęć do króla, ale nie zdołali wypracować spójnego programu. Nawoływali do „odmiany” lub „naprawy” Rzeczypospolitej, bez sprecyzowania jednak, na czym miałyby one polegać. Nie wszyscy rokoszanie zgadzali się także ze zdaniem Stadnickiego o konieczności detronizacji Zygmunta III. Ponadto wyraźne podziały zaznaczyły się pomiędzy katolickimi uczestnikami konferencji a protestantami, którym zależało na umocnieniu tolerancji religijnej.

Brat przeciwko bratu

Król postanowił zdecydowanie przeciwstawić się działaniom rokoszan. Zwołał swoich zwolenników oraz wojska kwarcianewojsko kwarcianewojska kwarciane do Wiślicy. Nad armią dowództwo objęli zdolni hetmani Stanisław Żółkiewski oraz Jan Karol Chodkiewicz. Konfrontacyjne nastroje udzieliły się anonimowemu autorowi broszury politycznej, który pisał:

Do pierwszych starć zbrojnych między regalistami a rokoszanami doszło jesienią 1606 r. Regaliści próbowali pertraktować z rokoszanami. Kiedy rozmowy zakończyły się niepowodzeniem, król postanowił użyć przeciwko konfederatom siły. Zwaśnione strony starły się 5 lipca 1607 r. w bitwie pod Guzowem. Hetmani Żółkiewski oraz Chodkiewicz nie mieli większych problemów z rozbiciem sił rokoszan. Bitwa nie miała krwawego charakteru. „Wedle jednej opinii walczący nie chcieli się zabijać, a raczej płazowali się szablami, inni twierdzili, że straty były małe z powodu burzy, która przerwała walkę” – podsumował bitwę historyk Mariusz Markiewicz.

Indeks dolny Źródło: Mariusz Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011, s. 449. Indeks dolny koniec_{Źródło: Mariusz Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011, s. 449.}

Rjlx5WV5x3sJw

Ilustracja przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Ma on krótkie, jasne włosy i krótkie wąsy zakręcone do góry. Ubrany jest w szatę na którą narzucony jest płaszcz obszyty futrem i spięty broszą.

W sumie starcie pochłonęło 200 ofiar śmiertelnych spośród ok. 23 tys. walczących. Pomimo zwycięstwa Zygmunt III nie zdołał znacząco umocnić swojej władzy. Doradcy przekonali go do zaniechania represji wobec rokoszan. Przekonywali, że okrutne postępowanie utwierdzi negatywny wizerunek władcy w oczach szlachty. Nawet Mikołaj Zebrzydowski uzyskał przebaczenie, kiedy publicznie przeprosił Zygmunta III. AmnestiaamnestiaAmnestia z 1609 r. objęła także pozostałych rokoszan. Ostatecznie w Rzeczypospolitej utrzymał się stan równowagi pomiędzy władzą króla, senatu i szlachty reprezentowanej w izbie poselskiej. Bilans rokoszu był jednak negatywny, gdyż zniechęcony skalą oporu król porzucił plany korzystnych dla kraju reform skarbowych i ustrojowych.

Rokosz Zebrzydowskiego stał się niebezpiecznym precedensemprecedensprecedensem, otworzył bowiem drogę do zbrojnej walki szlachty przeciwko monarchom w przyszłości. Dla późniejszych pokoleń Polaków, żyjących już pod zaborami, wydarzenia konfederacji nabrały dodatkowego sensu. Liczni historycy i publicyści gorliwie poszukiwali wówczas wyjaśnienia przyczyn upadku polskiej państwowości. Chętnie tłumaczyli go niesubordynacją szlachty wobec kolejnych królów oraz odrzucaniem przez nią reform zmierzających do wzmocnienia władzy centralnej. Z perspektywy czasu oceniali rokoszan jako współwinnych utraty niepodległości, gdyż jako pierwsi podnieśli oni oręż przeciwko królowi, co szczególnie w XVIII w. stało się zmorą życia politycznego Rzeczypospolitej. Wnioski badaczy stanowiły również ostrzeżenie przed powtarzaniem rzekomych błędów przeszłości. Także współcześnie pojawiają się odniesienia do buntu Zebrzydowskiego. Obecnie bywają one raczej pretekstem do rozważań na temat konsekwencji gwałtownych wystąpień przeciwko legalnej władzy oraz granic obywatelskiego nieposłuszeństwa.

Tabela: Porównanie liczebności sił królewskich (po lewej) i wojsk rokoszan (po prawej). Zwróć uwagę, że siły pod względem liczebności były dość wyrównane. Na korzyść regalistów działało ogromne doświadczenie wodzów, hetmanów Chodkiewicza i Żółkiewskiego, którzy dowodzili pod Guzowem regularną armią, zaprawioną w licznych wojnach, które Rzeczpospolita toczyła na początku XVII w.

Indeks dolny Źródło: Bitwa pod Guzowem, Wikipedia.org Indeks dolny koniec_{Źródło: Bitwa pod Guzowem, Wikipedia.org}

Słownik

Słowa kluczowe

Chodkiewicz, Habsburgowie, konfederacja, rokosz, tolerancja religijna, Wazowie, złota wolność, Żółkiewski, polityka wewnętrzna Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Rzeczypospolita Obojga Narodów

Bibliografia

Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.

Ochmann‑Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Warszawa 2006.

Wisner H., Rokosz Zebrzydowskiego, Kraków 1989.