Przeczytaj
Największe więzienie bez dachu
Syberia od wieków pełniła w Imperium Rosyjskim funkcję największego więzienia. Rozległa, słabo zaludniona i niezagospodarowana, z nieprzyjaznym klimatem doskonale nadawała się do tego, by zsyłać tam więźniów politycznych i najróżniejszych przestępców: morderców, dezerterów i drobnych złodziejaszków. W tradycji i historii polskiej ziemia ta zapisała się szczególnie złą sławą. Od czasów konfederacji barskiejkonfederacji barskiej (w latach 1768–1772) tysiące Polaków przemierzały te nieprzyjazne obszary w drodze na zsyłkęzsyłkę lub katorgękatorgę. Pierwsza ich grupa, która trafiła na Syberię w XIX w., składała się głównie z tych, którzy walczyli po stronie Napoleona i dostali się do rosyjskiej niewoli podczas chaotycznego odwrotu armii francuskiej spod Moskwy. Ponad 10 tys. kolejnych Polaków znalazło się na Syberii po klęsce powstania listopadowegopowstania listopadowego. Była to jedna z dwóch największych zsyłek w XIX w., do drugiej doszło natomiast po klęsce powstania styczniowegopowstania styczniowego. Jak podaje historyk Jerzy Zdrada, zesłano wówczas 38 tys. osób, z czego ok. 20 tys. znalazło się na Syberii (w tym cztery tysiące Polaków skazano na katorgę, pozostałych tam przesiedlono). W międzyczasie trwały systematyczne zsyłki Polaków za udział w różnego rodzaju organizacjach spiskowych (np. członków partyzantki Zaliwskiegopartyzantki Zaliwskiego czy Związku Chłopskiego związanego z ks. Piotrem Ściegiennym). W ostatnich dekadach XIX w. na Syberii zaczęli masowo pojawiać się uczestnicy polskiego ruchu rewolucyjnego i socjalistycznego (np. Józef i Bronisław Piłsudscy). Zdecydowaną większość z nich stanowili więźniowie polityczni, którzy trafiali tam za udział w działaniach o charakterze narodowowyzwoleńczym. W grupie osób kierowanych na zesłanie pewien odsetek stanowili także przestępcy kryminalni. Dla przykładu w latach 1877–1911 każdego roku wydawano w guberniach polskich ok. 300–350 wyroków kryminalnych skazujących na zsyłkę. Pod koniec XIX w. na Syberii przebywało ok. 50 tys. Polaków.
Na Syberię Polacy nie przybywali jednak tylko w roli zesłańców. Ziemia ta przyciągała również wielu specjalistów w związku z budową kolei i rozwojem tego regionu. Wśród przybyszy przez dłuższy czas dominowała szlachta. W ostatnich latach XIX w. na tych obszarach pojawili się również chłopi, szukający dla siebie nowych ziem i lepszych warunków życia, oraz robotnicy.
Napisz inskrypcję, która mogłaby zostać wyryta na nagrobku Piotrowskiego.
Katorga i zsyłka
Polacy, zanim trafili na Syberię, często spędzali od kilku tygodni do kilku miesięcy w więzieniach: w Cytadeli Warszawskiej, twierdzy w Kijowie, w Wilnie, Mińsku, Mohylewie, Lublinie, Żytomierzu. W tym czasie toczył się proces, który kończyło uznanie oskarżonego za winnego i wydanie wyroku. Skazańcy byli pędzeni na Syberię etapami, czasem taka podróż trwała nawet do dwóch lat (a okres kary liczył się dopiero od momentu dotarcia na miejsce). Ci bogatsi albo cieszący się szczególnymi względami mogli jechać kibitkamikibitkami lub wozami. Inni byli konwojowani pieszo, niektórzy nawet z kajdanami na nogach. Pochód skazańców posuwał się wolno, zatrzymywał co dwa dni na odpoczynek. Średnio pokonywał w ciągu dnia 30 kilometrów. Według przyjętych norm skazani byli zobowiązani zrobić ok. 600 km na miesiąc niezależnie od pogody. Długie marsze, niedożywienie oraz trudne warunki klimatyczne powodowały, że wielu zesłańców jeszcze w drodze padało ofiarą różnych chorób, często kończących się śmiercią.
Omów, jaką scenę przedstawił malarz.
Opisz wygląd przedstawionego człowieka. Jak myślisz, z jakich przyczyn mógł on umrzeć?
Główne centrum administracyjne stanowił Tobolsk. Stąd więźniów kierowano w różne regiony Syberii w zależności od tego, jaki otrzymali wyrok. Najciężej mieli ci, którzy zostali skazani na katorgę, czyli ciężką pracę w kopalniach miedzi lub złota we wschodniej części regionu. Szczególnie złą sławę zyskały kopalnie nerczyńskie. W ich podziemnych tunelach wielu Polaków straciło życie. Osoby uznane przez carski system karny za najgroźniejszych przestępców pracowały przykute do taczek. Odrębną kategorią kary było zesłanie, czyli przymusowe osiedlenie się bez prawa zmiany miejsca pobytu. Niektórzy skazańcy byli wcielani do oddziałów wojskowych. Nieposłusznych karano kilkoma tysiącami uderzeń knutem lub batogiem, co w wielu przypadkach kończyło się śmiercią skazanego. Czasami stosowano karę polegającą na tym, że więzień musiał przebiec między dwoma szpalerami – każdy po 500 osób – bijących go żołnierzy.
Udowodnij, odwołując się do elementów graficznych ryciny, że przedstawia ona wykonywanie kary w Rosji, a nie w kraju Europy Zachodniej.
Warunki życia na Syberii były trudne. Polacy mieszkali tam nierzadko w lepiankach, cierpieli głód, narażeni byli na różne choroby i bardzo nieprzyjazny klimat. Musieli utrzymywać się z pracy własnych rąk i zrezygnować z wszelkich wygód, do których byli przyzwyczajeni na wolności.
Opisz, jakie wrażenie sprawia na tobie centrum Irkucka.
Określ usytuowanie Kremla w Tobolsku i wyjaśnij przyczynę takiego usytuowania.
Wskaż trzy główne regiony zsyłek Polaków w XIX w.
Trasa | Odległość | Pieszo | Pociągiem | Samolotem |
|---|---|---|---|---|
Moskwa – Tobolsk | 2214,7 km | 19 dób bez przerwy | 1 dzień i 13 godz. | 2 godz. 40 min |
Moskwa – Irkuck | 5219,7 km | 42 doby bez przerwy | 3 dni i 16 godz. | 5 godz. 45 min |
Indeks dolny Tabela przedstawia czas potrzebny współcześnie (z wykorzystaniem różnych środków transportu) na przemieszczenie się z Moskwy do Tobolska lub Irkucka. Zakładając, że konwój skazańców pokonywał średnio dystans 30 km dziennie, oblicz, ile dni zajmowało mu pokonanie tych dwóch tras. Indeks dolny koniecTabela przedstawia czas potrzebny współcześnie (z wykorzystaniem różnych środków transportu) na przemieszczenie się z Moskwy do Tobolska lub Irkucka. Zakładając, że konwój skazańców pokonywał średnio dystans 30 km dziennie, oblicz, ile dni zajmowało mu pokonanie tych dwóch tras.
Na katordze Polacy spotykali też Rosjan, często politycznych skazańców, którym także przypadł w udziale podobnie tragiczny los. Wspólna niedola zbliżała, ale również prowokowała do dyskusji – takie toczyli ze sobą choćby Szymon Tokarzewski, polski działacz niepodległościowy dwukrotnie (!) zesłany na katorgę, oraz pisarz Fiodor Dostojewski. Jak opisuje Kazimiera Zdzisława Szymańska w pracy poświęconej Tokarzewskiemu i jego twórczości:
Rówieśnicy Tokarzewski i Dostojewski przebywali równocześnie, przez cztery lata, na katordze w Omsku. Egzystowali w tych samych kazamatach, pracowali w jednej cegielni. Wiedli z sobą zacięte spory ideologiczne. W dziele Wspomnienia z domu umarłych Dostojewski ganił Tokarzewskiego za jego zapał patriotyczny, dumę, brak wyobraźni politycznej, nawet - za rusofobię. Jednocześnie akcentował jego uczciwość i człowieczeństwo. Wspomniał, że Tokarzewski, wędrując w kajdanach do Omska, niósł na rękach chorego przyjaciela, Józefa Bogusławskiego. Swą postawą zyskał szacunek nawet zdemoralizowanych kryminalistów. Z kolei Tokarzewski w pamiętniku Siedem lat katorgi (1907) zarzucił Dostojewskiemu chełpienie się pochodzeniem szlacheckim, zapędy imperialne, przeświadczenie o prawie Rosji do aneksji wszystkich krajów nadbałtyckich, również krajów południowoazjatyckich aż po Konstantynopol. Oskarżył Dostojewskiego o nienawiść do Polaków, kwestionowanie prawa Polski do niepodległości.
Cytat za: K. Z. Szymańska, Katorżnicza twórczość Szymona Tokarzewskiego [w:] „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 2006, nr 10 (dostępne na stronie internetowej Muzeum Historii Polski, bazhum.muzhp.pl), s. 137.
„Na nieludzkiej ziemi”
Polacy podczas pobytu na Syberii przyjmowali różne postawy. Ci, którzy przybywali tam z własnej woli (np. dołączali do carskich służb państwowych), szybko integrowali się z miejscową elitą i wchodzili z nią w bliższe relacje, biorąc sobie za żony młode kobiety z Syberii.
Wskaż dwa elementy na portrecie, które świadczą o tym, że Szaniawski był wojskowym.
Natomiast wśród zesłańców panował raczej kult rodzimej tradycji i niechęć do asymilowania się. Jeden z urzędników carskich pisał w połowie XIX w., że Polacy stawiali opór integracji, będąc głęboko oddanymi sprawie „zachowania narodowych uczuć i patriotycznych przekonań oraz wszystkich choćby najdrobniejszych i najdziwniejszych form ich demonstrowania”*. W Irkucku powstawały polskie organizacje, czytelnie i szkoły, które miały podtrzymywać ducha narodowego. Wielu sybirakówsybiraków, żyjąc nadzieją powrotu do ojczyzny, zasypywało cara i jego urzędników różnymi petycjami, a także podejmowało często skazane na niepowodzenie próby ucieczki. Przykładem desperackich działań jest historia Wincentego Migurskiego, który w 1835 r. znalazł się na Syberii. Chcąc uciec z niegościnnej ziemi, upozorował własne samobójstwo, ale przypadkowo został zdemaskowany przez urzędników carskich. Na kanwie jego losów Lew Tołstoj, wybitny rosyjski powieściopisarz, osnuł swoje opowiadanie Za co?. Ucieczki z zesłania, tym razem zakończonej pomyślnie, podjął się również Rufin Piotrowski, powstaniec listopadowy. Swoją historię opisał w niezwykle popularnych w XIX w. (i przetłumaczonych na wiele języków) Pamiętnikach z pobytu na Syberii. Jednak wielu polskich osiedleńców, młodych ludzi złamanych trudnym losem i odciętych od ojczyzny, zaczynało powoli się integrować; poślubiali miejscowe kobiety i stawali się obywatelami Syberii.
Indeks górny * cytat za: D. Beer, Dom umarłych. Syberyjska katorga w czasach carów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018, s. 222. Indeks górny koniec* cytat za: D. Beer, Dom umarłych. Syberyjska katorga w czasach carów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018, s. 222.
W XIX w. za Uralem znalazł się duży odsetek osób dobrze wykształconych. Jedną ich część stanowili Polacy skazani wcześniej na zesłanie, drugą – dobrowolni przybysze z ziem polskich. Na Syberii otworzyły się przed nimi nowe możliwości. Wynajmowano ich w charakterze nauczycieli, kierowników przedsiębiorstw, księgowych, lekarzy itd. Polacy zajmowali się rzemiosłem, prowadzili własne interesy, często na skalę większą niż lokalna. Polacy mieli także duży wkład w rozwój kulturowy i naukowy Syberii. Rozpoczęto badania tego regionu pod względem geologicznym, geograficznym, rozwijały się archeologia, lingwistyka i etnografia. Tutaj działali znani muzycy, którzy m.in. zakładali orkiestry (Konstanty Wolicki, Adam Gross, kompozytor, autor wielu pieśni pisanych na zesłaniu), pedagodzy (Konstanty Sawiczewski, który jednocześnie był organizatorem zakładów przemysłowych na Zabajkalu) oraz lekarze (Antoni Byber i Maciej Łowicki). Świadectwem wkładu Polaków w rozwój Syberii i ich związków z tym obszarem są nazwy: Łańcuch Czerskiego, Góra Molesona, Półwysep Jankowskiego itd. Wielu Sybiraków po powrocie spisało swoje wspomnienia w formie dzienników lub pamiętników.
Groby polskie w IrkuckuNad niskimi długim grobem, stoi krzyż z napisem: Franciszek Podgórski, żołnierz, umarł 17 lutego 1845 r. […] Franciszek walcząc jako żołnierz w 1831 r., posłany był po upadku powstania do batalionów syberyjskich […] umarł na gangrenę w lazarecie irkuckim mając lat 34.
Obok powyższego grobu zapadła mogiła kryje zwłoki Józefa Tworjawa, wieśniaka z Litwy, za powstanie w 1831 r. oddanego w szeregi moskiewskie. Nacierpiawszy się biedy, uczciwości jednak ani polskości nie stracił. Umarł w lazarecie około 1854 r.
Źródło: Agaton Giller, Groby polskie w Irkucku, Kraków 1864. Cytat za: polona.pl.
Indeks górny Jak myślisz, jaki cel przyświecał autorowi, że zdecydował się napisać o polskich grobach w Irkucku? Indeks górny koniecJak myślisz, jaki cel przyświecał autorowi, że zdecydował się napisać o polskich grobach w Irkucku?
Powroty nie zawsze były łatwe. Justynian Ruciński w 1848 r. pisał:
Piętnastoletnia zsyłka nigdy w istocie się nie kończy – jej ślady zostają na zawsze. Nie mogą ich wymazać nawet ci, którzy skazali mnie na wygnanie […]. Życie w moim kraju biegło przez ten czas własnym torem. Wygnaniec wraca po dziesięciu z górą latach nieobecności; wszędzie spotyka od dawna znane twarze, wszędzie jest radośnie i gorąco witany. Ale na tym się kończy – każdy wraca do własnych spraw, do codziennego życia. Wygnaniec pozostaje wygnańcem […].
Cytat za: Daniel Beer, Dom umarłych, Syberyjska katorga w czasach carów, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018, s. 227.
Indeks górny Zinterpretuj, co miał na myśli autor, pisząc, że zesłaniec, który powrócił do kraju, na zawsze pozostaje wygnańcem. Indeks górny koniecZinterpretuj, co miał na myśli autor, pisząc, że zesłaniec, który powrócił do kraju, na zawsze pozostaje wygnańcem.
Tak o Polakach zsyłanych na Syberię albo wybierających ten region na swoje miejsce do życia opowiada historyk Piotr Kroll:
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DYnWj3eEs
Film opowiadający o Polakach na Syberii, część pierwsza.
Wymień grupy Polaków, jakie w XIX w. osiedlały się na Syberię. Podaj powody, z jakich się tam znaleźli.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DYnWj3eEs
Film opowiadający o Polakach na Syberii, część druga.
Wyjaśnij, dlaczego osadnictwo polskie na Syberii w XIX w. przyniosło temu regionowi ogromne korzyści. Odpowiedz na pytanie, który z Polaków twoim zdaniem najbardziej w XIX w. przysłużył się dla Syberii?
Słownik
ugrupowanie polityczne istniejące w okresie Wielkiej Emigracji od 1832 r., jedno z najliczniejszych, stawiające sobie za cel odbudowę niepodległej Polski jako państwa demokratycznego siłami samych Polaków
powstanie narodowowyzwoleńcze przeciw Rosji z 1830–1831 r., zakończone klęską Polaków, jednym z jego skutków była zsyłka Polaków na Syberię
powstanie narodowowyzwoleńcze przeciw Rosji z 1863 r., zakończone klęską Polaków i dalszym ograniczaniem autonomii
przymusowe wywiezienie; przymusowa zmiana miejsca pobytu
kara ciężkiej pracy, najczęściej w kopalniach na Syberii
(z ros.) rodzaj krytego wozu (na kołach lub płozach), wykorzystywanego w czasach caratu do przewożenia więźniów
zakończona niepowodzeniem próba wzniecenia powstania w zaborze rosyjskim w 1832 r. przez płk. Józefa Zaliwskiego
konspiracyjna organizacja założona przez Szymona Konarskiego w 1835 r.
zbrojny związek szlachty polskiej przeciwko królowi, została utworzona w Barze w roku 1768 i trwała do 1772, stała się jedną z przyczyn I rozbioru Polski
określenie w Polce osób zesłanych na Syberię w XIX i XX w.
(z łac. epistola, od gr. epistole – list + graphein – pisać) sztuka pisania listów oraz dział piśmiennictwa obejmujący teksty napisane w formie listu
Słowa kluczowe
zsyłki, Syberia, katorga, Polacy pod zaborami, powstanie styczniowe, powstanie listopadowe
Bibliografia
D. Beer, Dom umarłych. Syberyjska katorga w czasach carów, tłum. M. Ronikier, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018.
A. Kuczyński, Bronisław Piłsudski (1866−1918) zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu, „Niepodległość i Pamięć” 2015, nr 22/2 (50).
dzieje.pl/rozmaitosci/powstancy‑styczniowi‑zeslancy‑badacze‑syberii
J.M. Hartley, Syberia. Historia i ludzie, tłum. J. Gilewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
S. Tokarzewski, Siedem lat katorgi: pamiętniki Szymona Tokarzewskiego 1846‑1857, Warszawa 1918 (wydanie dostępne m.in. w internecie na stronie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Radomiu i jej wersji cyfrowej – bc.radom.pl)
K. Z. Szymańska, Katorżnicza twórczość Szymona Tokarzewskiego, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Filologia Polska. Historia i Teoria Literatury” 2006, nr 10 (dostępne na stronie internetowej Muzeum Historii Polski, bazhum.muzhp.pl)
J. Zdrada, Historia Polski 1795‑1914, Warszawa 2014.