Jan Kochanowski Pieśń II 19

I szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęce żyje
Tkając, lejąc w się wszytko, póki zstawa szyje;
Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami:
Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami.

djk Źródło: Jan Kochanowski, Pieśń II 19, [w:] tegoż, Pieśni, Wrocław 2008, s. 96.

Mikołaj Rej Do tego, co czytał

[...]
A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!

rej Źródło: Mikołaj Rej, Do tego, co czytał, [w:] tegoż, Wybór pism, Wrocław 2015, s. 362.

Stanisław Tarnowski Kochanowski jako poeta

Ten człowiek [...] zrobił rzecz, którą pomiędzy największymi zrobiło tylko dwóch: HomerHomerHomer i DanteDanteDante. Stworzył z niczego poezję całego jednego narodu; stworzył ją od razu wzniosłą, szlachetną, narodową i pikną. Zwykle długiego trzeba czasu i przygotowania zanim poezja stanie na tym stopniu; nieraz przez całe wieki rzemieślnicy obrabiają język zanim przyjdzie mistrz i z tego materiału stworzy arcydzieło. [...] Kochanowski miał poprzednikaPoprzednikpoprzednika jednego tylko i to rzemieślnika tak pozbawionego zdolności, że z niego nie mógł skorzystać; miał język niezgrabny i niewyrobiony, który umiał oddać tylko najprostsze pojęcia, a nie umiał jeszcze przybrać żadnej pięknej formy poetycznej, a zostawił poezję, która nie tylko zachwyciła współczesnych, którzy nic lepszego nie znali w swoim języku, ale która po trzech wiekachPo trzech wiekachpo trzech wiekach, dla ludzi, którzy mają poezję wyższą i piękniejszą, i znają wszystkie poetyczne całego świata, nie straciła nic ze swego uroku.

To jest fenomenalna, genialna strona jego dzieła. [...] Stworzył poezję tam, gdzie jej nie było; stworzył język poetyczny pyszny, zdolny oddać każdą potęgę i każdy wdzięk, kiedy przed nim język ten zaledwo z trudnością naginał się do rymów i to co najłatwiejszych tylko. On pierwszy uprawiał, wyhodował i rozwinął na gruncie polskim ten piękny kwiat umysłowości i oświaty narodu; on wybił na swojej ojczyźnie to szlachetne znamię wysokiej cywilizacji, które się nazywa sztuką. A jak o KazimierzuKazimierzKazimierzu mówiono, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną, to jest, że zastał ją pierwotną, dziką, a zostawił na takim stopniu kultury, z którego już mogła wyjść choćby najwyżej, tak i Kochanowskim można słusznie powiedzieć, że zastał Polskę drewnianą, jak buda, którą człowiek jeszcze prawie dziki stawia z drzew i gałęzi, by ta go jakoś od deszczu chroniła, a zostawił ją murowaną, ugruntowaną na pięknym języku, ozdobną pięknymi dziełami.

1 Źródło: Stanisław Tarnowski, Kochanowski jako poeta, [w:] Kochanowski. Z dziejów badań i recepcji twórczości, oprac. M. Korolko, wybór M. Korolko, Warszawa 1980, s. 222–223.

Henryk Gaertner Artyzm językowy Jana Kochanowskiego

Pierwszym przedstawicielem [...] artyzmu w poezji polskiej był Jan Kochanowski. Zastał on język w fazie ustalania się zarówno pod względem szaty dźwiękowej, jak i form deklinacyjnychFormy deklinacyjneform deklinacyjnych, zastał też pewien zasób podstawowych form wiersza, wykształconych przez poprzedników. Zarówno jednak te formy wierszowe, jak i sam język był w stosunku do treści czymś przypadkowym, podświadomym. Można nawet powiedzieć, że języka poetyckiego przed Kochanowskim nie było. Tok w licznych wierszach, np. Rejowskich, nie odbiegał poza równą ilością zgłosek i rymami od języka, którym się dawni Polacy posługiwali przy [...] codziennych sprawach swego żywota. Dopiero Kochanowski z materiału, który wypracowali poprzednicy, stworzył język zdolny do wypowiadania najwznioślejszych przeżyć duchowych.

Przede wszystkim udoskonalił poeta technikę wierszową. Zasługa jego polega tu na ustaleniu poprawnego użycia średniówkiśredniówkaśredniówki, którą poprzednicy umieszczali często w dowolnym miejscu wiersza. Drugą zasługą Kochanowskiego w tej dziedzinie jest zastosowanie ogromnej liczby postaci rytmicznych wiersza i zwrotek. Kochanowski nie tylko stosował prawie wszystkie rodzaje wierszy i strof, które już znano w Polsce, ale wprowadził do poezji polskiej mnóstwo nowych odmian rytmicznych. To bogactwo rytmiki pozostaje zaś w ścisłym związku z zawartością myślową i uczuciową utworów. Poeta zmienia niekiedy rytm nawet w obrębie tego samego utworu, gdy tego wymaga cel artystyczny. [...]

Równie wielką zasługę posiada poeta w dziedzinie rymikirymikarymiki polskiej. Wprawdzie używa i on powszechnych jeszcze wtedy rymów gramatycznychrymy gramatycznerymów gramatycznych, unika jednak z powodzeniem bardzo częstych u współczesnych „rymarzy” asonansówasonansasonansów, wprowadza zaś mnóstwo nowych dwójek rymowych, przejmowanych obficie przez naśladowców.

Tę doskonałość rytmiczną i rymową zawdzięcza Kochanowski wprost znajomości zasobu językowego. Mając do rozporządzenia formy używane przez starsze i nowsze pokolenie, korzysta świadomie z poetyckiego prawa wyboru i stosuje jedne i drugie, zależnie od potrzeby rytmu i rymu. [...] Wołacz rzeczownika »syn«, podobnie jak dzisiaj, miał najczęściej formę »synu«, ale oprócz niej używali także młodsi formy »synie«; poeta używa najczęściej formy zwykłej, i tak w XIX trenie powie cztery razy „synu”, a gdy ma rymować z wyrazem „zginie”, skorzysta z formy najnowszej i powie: „mój najmilszy synie”. [...] W czasach Kochanowski stopień najwyższy przymiotnika „miły” brzmiał „namilszy”; tak mówi stale i Kochanowski, a więc „namilsza cora”, „moja namilsza dziewka”, „ma namilsza Orszula”, ale gdy mu trzeba wyrazu dłuższego, powie też: „namilejsza Orszuleczka”.

Szczególnie wzbogaca poeta język poezji niezmiernie obfitym zasobem wyrazów o silnym uczuciowym zabarwieniu. [...] W równie swobodny sposób włada poeta ogromnym zasobem słownictwa i frazeologii. Jest na długie czasy nieprzewyższonym mistrzem w użyciu bliskoznaczników. [...] Wszystkie te środki stosuje zaś mistrz czarnoleski tak zgodnie z duchem i tendencjami  ojczystego języka, że nie narzucając się swą sztucznością czytelnikowi, tworzą zawsze dobrany, dyskretny „akompaniament” muzyczny wypowiadanych myśli, uczuć i stwarzanych obrazów. W ten sposób stwarza on język w całym zasobie nie istniejący w powszechnej rzeczywistości, [...] jednym słowem język poetycki odmienny od codziennego, a przez to właśnie nadający się do wypowiadania niecodziennych myśli i uczuć.

2 Źródło: Henryk Gaertner, Artyzm językowy Jana Kochanowskiego, [w:] Kochanowski. Z dziejów badań i recepcji twórczości, oprac. M. Korolko, wybór M. Korolko, Warszawa 1980, s. 288–290.

Julian Krzyżanowski Mistrz słowa

Tworzenie to zaś polegało na wydobywaniu z polszczyzny potocznej jej elementów obrazowych, kształtowanych na sposób znany z poezji antycznej, czy, co na jedno wyjdzie, z własnej praktyki poetyckiej, zdobytej w czasie pracy nad elegiami i epigramatami łacińskimi. Co to znaczy, przekonywa zestawienie „sztuki poetyckiej” Kochanowskiego z metodami jego najznakomitszego poprzednika, Reja. Poezja Reja jest, jak wiadomo, wybitnie obrazowa [...]. Dość powiedzieć, że w dużym dialogu, jakim jest Krótka rozprawaKrótka rozprawaKrótka rozprawa, licząca ponad dwa tysiące wierszy, spotykamy niespełna dwadzieścia porównań (a więc 1%), gdy przedostatnia pieśń Sobótki ma ich w trzydziestu dwóch wierszy aż osiem (a więc 25%), wzbogaconych nadto kilkoma przenośniami. [...]

Stwierdzenie to wiedzie  w samą głąb techniki poetyckiej Kochanowskiego. Jego mianowicie wiersze są bardzo obficie nasycone obrazami słowami typu obcego Rejowi, ustalonego w poezji starożytnej, a przyjętego w nowoczesnej. Porównania zwykłe i epickie, przenośnie, zamienniezamienniazamiennie i oparte na nich częste peryfrazyperyfrazaperyfrazy występują u Kochanowskiego wszędzie i stale i są tak pospolite, że aż niezauważalne, i one to właśnie w stopniu niezwykle silnym stwarzają tę aurę poetycką, którą tchnie każdy jego utwór. Bez przesady więc powiedzieć można, iż Kochanowski unowocześnił, zhumanizował i znormatywizował środki polskiej ekspresji poetyckiej.

Środki te [...] wydobywał z języka potocznego, mówionego, drogą bardzo starannej selekcji. Przyjmując jego zasoby, które zastał, sporo z nich wyeliminował w zakresie słownictwa, przyjmując jako podstawę wyboru poziom języka dworskiego, obcego smakowi Rejowemu. Spotyka się wprawdzie u autora Fraszek wulgaryzmy, dopuszczane świadomie do osiągnięcia pewnych celów artystycznych, nie ma jednak wśród nich wyrazów ordynarnych (których tyle znaleźć można np. w ŹwierzyńcuŹwierzyniecŹwierzyńcu) [...].

R15wdLShMISqb

Grafika przedstawia fragment strony tytułowej z napisem Zwierzyniec. Napis opleciony jest ozdobnym ornamentem.

Daleko radykalniej postępuje Kochanowski z odziedziczoną po poprzednikach składnią utworów wierszowanych. Gdy się czyta ich dzieła, [...] często staje się bezradnie wobec najrozmaitszych łamańców składniowych, urągających elementarnym zasadom gramatyki i utrudniających lub wprost uniemożliwiających zrozumienie sensu zdania. Wiersz Kochanowskiego natomiast trudności takich nie nastręcza, odznacza się bowiem płynnością jasnej, starannie przemyślanej prozy, podniesionej jednak do poziomu poezji. Dzięki temu „co” po stroni treści i »jak« po stronie formy równoważą się doskonale i dochodzą do harmonii, spotykanej na szczytach sztuki słowa. [...] Jego wiersze, dwu- czy czterowierszowe, mogą służyć za wzorowe przykłady gramatyczne do nauki poprawnej składni, uczące ładu i porządku myślenia i wypowiadania myśli, zarówno najprostszych, jak najbardziej zawiłych. [...]

A wreszcie jeszcze radykalniejszy i donioślejszy był dorobek Kochanowskiego w zakresie wiersza polskiego, na którego losach praktyka poety czarnoleskiego zaważyła stanowczo na całe dwa, a właściwie trzy wieki. Twórca Pieśni tedy, człowiek muzykalny i miłośnik lutni, był bardzo uczulony na rytm wiersza i tę podstawową jakość mowy wiązanej doprowadził do doskonałości. O jego wrażliwości rytmicznej świadczy jego upodobanie w wierszu zgłoskowo‑przyciskowym (sylabotonicznymsylabotonizmsylabotonicznym), [...] wyzyskującym naturalne właściwości akcentu polskiego. [...]

Poglądów swych na budowę wiersza polskiego Kochanowski nigdzie nie sformułował teoretycznie, przeprowadził je jednak z tak żelazną konsekwencją w swych dziełach, iż zdołał je narzucić całym pokoleniom swych poetycko twórczych czytelników. Ustaliwszy jako zasadę równozgłoskowiec z rymami żeńskimirym żeńskirymami żeńskimi, poeta wprowadził do wiersza polskiego ład, poprzednio nieznany, a przestrzegany rygorystycznie do końca w. XVIII [...].

3 Źródło: Julian Krzyżanowski, Mistrz słowa, [w:] Kochanowski. Z dziejów badań i recepcji twórczości, oprac. M. Korolko, wybór M. Korolko, Warszawa 1980, s. 306–309.

Jako wszytki narody Rzymowi służyły,
Póki mu dostawało i mocy i siły.

Jako wszytki narody Rzymowi służyły,
Póki mu dostawało i szczęścia i siły.