Społeczeństwo Polski dzielnicowej

Znaczące korzyści z osłabienia i zaniku władzy centralnej odniósł Kościół. W Polsce w XII i XIII w. jego dostojnicy – biskupi i opaci klasztorów – starali się uzyskać od książąt korzystniejsze warunki gospodarowania we własnych posiadłościach. Początkowo w kościelnych majątkach ziemskich podstawową siłą roboczą byli niewolni, osadzani na roli. Później książęta nadawali duchowieństwu część danin i powinności przysługujących im lub ich dostojnikom, świadczonych przez wolną ludność chłopską. Wolni i niewolni chłopi pracujący na rzecz Kościoła pozostawali w stosunku podwójnej zależności ekonomicznej – zarówno wobec instytucji kościelnych, jak i władcy oraz jego aparatu władzy. Dlatego biskupi i opaci zaczęli w XIII w. intensywnie zabiegać o immunitetimmunitetimmunitet. Starania te często prowadziły do otwartego konfliktu. Pod koniec XIII w. większość biskupstw i dużych klasztorów osiągnęła jednak całkowity lub przynajmniej częściowy immunitet we własnych dobrach. Dawało to instytucjom kościelnym pełnię praw własności w odniesieniu do majątków ziemskich i możliwość dalszych działań gospodarczych, np. sprowadzania nowych osadników na ziemie dotychczas nieuprawiane.

Kolonizacja niemiecka

R54Zr19b76DiT1

Obraz przedstawia portret Henryka pierwszego Brodatego. Jest to starszy mężczyzna z długą jasną brodą. Na głowie nosi złotą koronę przyozdobioną czerwonym materiałem. Jest ubrany w czerwono złote szaty. Prawą rękę trzyma na piersi. Na jednym z jego palców znajduje się złoty pierścień.

W XIII w. Polska została objęta ogólnoeuropejskim procesem migracji, który w poprzednim stuleciu doprowadził do kolonizacji znacznych obszarów na zachodzie i północy Europy. Oczywiście obcy osadnicy już wcześniej docierali nad Wisłę i Odrę: wiemy, że w XII w. we Wrocławiu istniała ulica, przy której mieszkali tkacze walońscy (Walonia to część dzisiejszej Belgii). Dopiero jednak na początku XIII w. kolonizacja stała się masowa i wymuszała poważne zmiany prawne, gospodarcze i społeczne, odmieniające także życie ludności miejscowej. Początek kolonizacji w Polsce wiązał się z odkryciem złóż kruszców na Pogórzu Sudeckim, w okolicach późniejszej Złotoryi. Gorączka złota zwabiła na Śląsk niemieckich chłopów. Migracja spotkała się z życzliwym odzewem księcia śląskiego Henryka Brodatego. Zdał on sobie sprawę z pozytywnych efektów pomnożenia liczby swych poddanych i jako pierwszy polski książę dokonał lokacji na nowych zasadach. Podstawą lokowania nowych miejscowości było nadanie osadnikom odrębnego prawa, które przynosili oni ze sobą, stąd określenie lokacjalokacjalokacja na prawie niemieckim. Ponieważ większość kolonistów przybywała na Śląsk z Saksonii, najczęściej posługiwali się oni wariantami przepisów prawnych zastosowanych przy lokacji Magdeburga, dokonanej przez tamtejszych arcybiskupów.

Na czym polegały korzyści wypływające ze stosowania prawa innego niż polskie? Przede wszystkim osadnicy nie podlegali ciężarom świadczeń na rzecz księcia – takim, jakie ponosiła ludność polska, a które z powodu swej nieregularności i nie przewidywalności bywały bardzo kłopotliwe. Na przykład obowiązek naprawy grodów czasem sprowadzał się do prostych renowacji, czasem zaś polegał na pełnej odbudowie warowni zniszczonej przez nieprzyjaciół, podobnie rzecz się miała z obowiązkiem przewozu majątku księcia i wieloma innymi powinnościami. Tymczasem osadnicy na prawie niemieckim w zamian za możliwość użytkowania gruntów musieli (zwykle corocznie) oddawać swemu panu precyzyjnie określony czynszczynszczynsz w zbożu bądź srebrnej monecie, rzadziej w innych dobrach. Dzięki temu nowi koloniści mogli skuteczniej gospodarować i szybciej osiągać większe zyski. Wieść o rosnącym bogactwie pierwszych osadników przyciągała następnych, dzięki czemu książę zyskiwał dalszych płatników czynszu.

R1ecrvSNmcapd1

Obraz przedstawia portret Hermana von Salza, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Jest on ubrany w złoto szarą zbroję okrytą białym płaszczem z czarnym zakonnym krzyżem. W prawej ręce trzyma ogromny miecz, a w lewej masywną tarczę z czarnym orłem na złotym tle. Za jego plecami wisi herb zakonu. Jest to czarny orzeł z czerwonym zdobieniem na tułowiu, na tle czarnego krzyża.

Inicjatorami lokacji byli przedsiębiorcy, zwani zasadźcamizasadźcazasadźcami, którzy uzyskiwali od pana gruntowego wstępną zgodę na lokowanie nowej miejscowości, a ich podstawowe zadanie polegało na zorganizowaniu grupy ludzi chętnych do osiedlenia się w nowym miejscu. Po przybyciu osadników sporządzano umowę (początkowo była to najczęściej umowa ustna) zawierającą warunki kontraktu i wskazanie prawa wzorcowego. W Polsce odwoływano się przede wszystkim do wzorców rozwiązań prawnych zastosowanych przy lokacji dwóch miast niemieckich – Magdeburga i Lubeki. Na ich podstawie wykształciły się lokalne prawa modelowe - prawo średzkie (ze Środy Śląskiej, lokowanej przez Henryka Brodatego) i prawo chełmińskie (z Chełmna, lokowanego przez Krzyżaków). Ważnym przywilejem przyciągającym kolonistów na nowe ziemie była wolniznawolniznawolnizna. Zwłaszcza w przypadku lokacji na „surowym korzeniu”, czyli na obszarach dotychczas nieuprawianych, osadnicy otrzymywali długotrwałe zwolnienie z czynszu (do 20, a nawet 30 lat), aby mieć czas na zagospodarowanie dotychczasowych nieużytków. Zasadźca, który sprowadził kolonistów, zostawał sołtysem (we wsi) lub wójtem (w mieście) nowego ośrodka i z racji pełnionej funkcji otrzymywał na własność dużą część ziemi i przedsiębiorstw na terenie lokacji oraz udział w dochodach z czynszów.

RUlYEgq6Heq3S

Na zdjęciu znajdują się ceglane mury obronne Środy Śląskiej. Zdjęcie zostało wykonane z zewnętrznej strony miasta. Przed murami widać wyschniętą fosę i liczne drzewa. Wszędzie zalega śnieg.

Rew9SAICplSvV

Na zdjęciu znajduje się Ratusz w Środzie Śląskiej. Jest to ceglany budynek z wysoką ozdobną ścianą fasadową, imitującą wyższe piętra budynku. Na lewo od małych drzwi znajduje się okno z kratą. Nad wejściem widoczny jest rząd okien wraz z godłem miejscowości. Obok ratusza znajduje się żółty budynek z licznymi oknami, spadzistym czerwonym dachem i dużą zamkniętą bramą. Za nim widoczna jest wieża z kopułą.

Wójtowie i sołtysi mieli także władzę sądowniczą i byli pośrednikami między panem gruntowym a mieszkańcami nowych miejscowości. Mimo uprzywilejowanej pozycji, pozostawali jednymi z kolonistów, a zarządzając miastem czy wsią, współdziałali z ławnikami – doradcami wybranymi spośród mieszkańców. Prawo niemieckie gwarantowało więc samorząd. Szczególnie rozwinął się on w największych miastach, w których już w XIII w. zaczęto wybierać rady miejskie. Stanowiły one najwyższy organ władzy samorządowej, a tworzyło je od kilku do kilkunastu rajców, wybieranych lub wyznaczanych spośród najbogatszych mieszczan. W największych polskich ośrodkach miejskich doszło w późnym średniowieczu do wykupienia dziedzicznego wójtostwa przez mieszczan, odtąd na czele miasta stał burmistrz, który przewodniczył radzie miejskiej.

RVc3H1jVlfGWE

Na rysunku znajduje się naszkicowany średniowieczny plan Środy Śląskiej. Miasto zbudowane jest a planie kwadratu, a jego centrum przecięte jest przez długą szeroką ulicę, która jest częścią drogi prowadzącej z Wrocławia na zachód.

W ciągu XIII w. sukces kolonizacji niemieckiej i zyski z niej płynące stały się tak oczywiste, że na prawo niemieckie zaczęto przenosić już istniejące osady. W ślad za Henrykiem Brodatym podążyli inni książęta, a także biskupi, możni i rycerze. Proces ten ogarnął całą Polskę, napływ osadników miał ogromne konsekwencje dla rozwoju kraju. Dzięki wydatnemu powiększeniu się liczby ludności, Polska zaczęła pościg za znacznie gęściej zaludnionymi i przez to lepiej rozwiniętymi państwami Zachodu. Wówczas też upowszechnił się pieniądz jako narzędzie działalności gospodarczej, a kupcy mieszkający w polskich miastach włączyli się do międzynarodowej wymiany handlowej.

Słownik

Słowa kluczowe

Kościół, danina, kolonizacja, lokacja na prawie niemieckim, Henryk Brodaty, rozbicie dzielnicowe w Polsce

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.